از فلسفه ورزی تا داوینچی فیلسوف

ابزاری برای فلسفه‌ورزی
فلسفه به یک تعریف، سر و کله زدن خردورزانه مدام با مفاهیم است و از این حیث در کنار روش منطقی یکی از ملموس‌ترین ابزارهای کار فلسفی مفاهیم هستند. مفاهیم فلسفی که در قالب کلمات و واژه‌ها بیان می‌شوند، اما اموری ساده و سرراست نیستند و هر آن کس که اندکی با فلسفه‌ورزی یا اساساً مباحث نظری علوم انسانی آشنا باشد، می‌داند که اتفاقاً یکی از دشوارترین و پردامنه‌ترین مباحث در فلسفه همین مفاهیم فلسفی هستند؛ به عبارت روشن‌تر مفاهیم فلسفی به جهات متفاوت اموری لغزان، چندسویه و رهزن اندیشه و فکر هستند که اتخاذ موضع درباره آنها به دشواری صورت می‌گیرد. معنای یک مفهوم در مباحث فلسفی گاه با معنای روزمره آن یا با معنای آن در زمینه‌های دیگر زمین تا آسمان فرق می‌کند. مهم‌تر آن که گاهی معنای یک مفهوم در حوزه‌های فلسفی متفاوت نیز متغیر است، فراتر از آن گاه یک فیلسوف از یک مفهوم معانی متفاوتی را مراد می‌کند و وقوف نداشتن به این کاربردهای گوناگون باعث می‌شود که مخاطب دچار کژفهمی و سوءتفاهم شود. در چنین مواردی است که لزوم یک فرهنگنامه فلسفی ولو عمومی ضروری است. کتاب فرهنگنامه فلسفی نوشته ماریو بونگه که به تازگی با ترجمه علیرضا امیرقاسمی و به همت نشر اختران منتشر شده، از این حیث حائز اهمیت است.
 این کتاب نه‌تنها ابزار باارزشی چون هر واژه‌نامه خوب دیگر در پیشبرد تحقیق و آموزش است، دو ویژگی دیگر نیز دارد: نخست همان‌گونه که نویسنده در مقدمه واژه‌نامه به ایجاز اشاره می‌کند، واژه‌نامه‌ای خنثی نیست، هر آینه در انتخاب مدخل‌ها و توصیف و تشریح آنها جهت دارد و با شواهد بسیاری می‌توان گفت این جهتی جز علم نیست. افزون بر این ارجاعات درونی مدخل‌ها به همدیگر صرفاً رجوع به مترادفی دیگر نیستند بلکه برای توصیف و تشریح کامل مدخل است. هر مدخل با لحاظ داشتن ارجاعات درونی اغلب مقالات کامل، منسجم و به‌روز هستند که می‌توانند مساله‌ای را بگشایند و این همه واژه‌نامه را کتابی قابل خواندن می‌سازد. دوم با توجه به قدمت فلسفه و تعدد مکاتب فلسفی طی قرون، واژگان فلسفی اغلب چند معنایی شده‌اند.

ایران بزرگ: یک اودیسه قرن بیستمی
ریچارد نلسون فرای (۱۹۲۰-۲۰۱۴ م.) شرق‌شناس و ایران‌شناس برجسته امریکایی و استاد دانشگاه هاروارد آثار متعددی درباره تاریخ و فرهنگ ایران نگاشت که از آن میان می‌توان به ترجمه تاریخ بخارا، میراث باستانی ایران، عصر زرین فرهنگ ایران، تاریخ باستانی ایران و ویراستاری جلد چهارم از کتاب تاریخ ایران کمبریج اشاره کرد. به تازگی نیز کتاب خاطرات او از سفر در ایران با عنوان اصلی «ایران بزرگ: یک اودیسه قرن بیستمی» با ترجمه شاهرخ باور و ویرایش کاظم فیروزمند به همت نشر نامک منتشر شده است.
 فرای ایران‌شناس بزرگی بود و بیش از ۷۰ سال از زندگی‌اش را صرف مطالعه و پژوهش درباره تاریخ و فرهنگ فلات ایران کرد و یکی از آخرین بازماندگان نسل ایران‌شناسان و شرق‌شناسانی چون آرتور کریستین سن، آرتور پوپ، رومن گیرشمن و آلبرت امستد بود که شرق‌شناسی را در دانشگاه‌های جهان بنیاد گذاشتند و تالیفات بسیاری درباره فرهنگ و تاریخ ایران داشتند. فرای به زبان‌های فارسی، عربی، روسی، آلمانی، فرانسوی، پشتو، ازبک و ترکی مسلط بود و با زبان‌های اوستایی، پهلوی و سغدی آشنایی کامل داشت. تلاش‌های فرای منجر به ایجاد کرسی تدریس مطالعات ایرانی در دانشگاه کلمیبا شد. او گذشته ماوراءالنهر را بیشتر از هرکس دیگری می‌شناخت و در منطقه از اعتبار و وجهه علمی بالایی برخوردار بود. اهمیت خاطرات فرای جز آن چه گفته شد، در این است که او از نخستین دانشورانی بود که پس از مرگ استالین از روسیه و جمهوری‌های تحت سلطه آن دیدار کرد و توانست از نزدیک شاهد تحولات و تغییرات بزرگ این ناحیه باشد و با روشنفکران روسیه و استادان شرق‌شناس اوراسیا، ایران بزرگ (ایران و افغانستان و تاجیکستان) و دیگر کشورهای منطقه ارتباط نزدیک علمی و تحقیقاتی برقرار کند.

روایتی نو از میرزا
نهضت جنگل و قیام میرزا کوچک‌خان جنگلی یکی از رویدادهای مهم تاریخ معاصر ایران محسوب می‌شود. تاکنون در خصوص این واقعه تاریخی، کتاب‌ها و مقالات متعددی به زبان فارسی و دیگر زبان‌ها به رشته تحریر در آمده و قضاوت‌ها و برداشت‌های گوناگونی نیز درباره آن صورت گرفته است. کتاب تاریخچه میرزاکوچک‌خان: روایتی نو و متفاوت از قیام جنگل نوشته سیدمحمد بحرالعلوم قزوینی یکی از جدیدترین آثاری است که به تازگی به همت نشر نامک و به کوشش مهدی نورمحمدی منتشر شده است. نویسنده این کتاب از علمای برجسته معاصر ایرانی و از شاگردان آخوند خراسانی است که در سال ۱۳۱۴ خورشیدی و در واقعه کشف حجاب و تغییر لباس که منجر به مخالفت عمومی و کشته شدن عده زیادی از مردم شد، به همراه چند تن از علما دستگیر و دو سال و چهار ماه زندانی شد.
 آیت‌الله بحرالعلوم در این کتاب با ذکر این نکته که از هنگام ورود میرزا کوچک خان به جنگل تا پایان کار او در انزلی، کسما و آبادی‌های اطراف انزلی حضور داشته، بر این اعتقاد است که این تاریخچه را بدون دخالت دادن اغراض شخصی و بر اساس مشاهدات و شنیده‌های خود به رشته تحریر در آورده است. کتاب علاوه بر تاریخچه میرزا کوچک خان دو پیوست نیز دارد. پیوست اول زندگی نامه خودنوشت آیت‌الله بحرالعلوم است که از لحاظ مطالعات رجالی و قزوین‌شناسی بسیار اهمیت دارد. پیوست دوم نیز پژوهشی بدیع در خصوص تبار پدری میرزا کوچک خان به قلم عنایت‌الله مجیدی است که پیش از این در فصلنامه گزارش میراث به چاپ رسیده است.

لئوناردوی فیلسوف
لئوناردو داوینچی شاید مشهورترین نقاش دنیا باشد یا دست‌کم تابلوی معروفش مونالیزا یا چنان که مشهورتر است لبخند ژوکوند را همه می‌شناسند. لئوناردو اما فراتر از یک نقاش، مهندس، پژوهشگر و فیلسوفی بزرگ بود که نیروی خلاقه‌ای بی‌همتا، قریحه و ذوقی بی‌نظیر و حس زیباشناختی‌ای دست‌نیافتنی داشت و در روزگار ما نیز همچنان می‌درخشد و نورافشان است. اما فراتر از آثارش، زندگی لئوناردو نیز فناناپذیر و همچنان پر از معنا و ابهام است. دمی‌تری مرشکفسکی، نویسنده نامدار روس و پرچمدار مکتب سمبولیسم در ادبیات این کشور با استفاده از منابع عصر خوش زندگی لئوناردو را در داستانی گردآورده که پس از صد سال هنوز هم بی‌رقیب و بی‌همتاست.
 نویسنده با قلمی توانا و در قالبی پر نقش و نگار از پس و ورای اسطوره لئوناردو به شخصیت و ذات درون این بزرگمرد می‌پردازد و هنرمند را در مقاطع گوناگون زندگی‌اش می‌کاود، از نوجوان تشنه علم و آموزش تا پژوهشگر پر جوش و خروش ریاضیات و هنر و حکیمی که در خفا و با وجود ممنوعیت و خطر بدن انسان را کالبدشکافی می‌کند. نویسنده روح ناآرام و مزاج دمدمی این پیشاهنگ و پرچمدار دنیای نو را در متن و زمینه عصر و دورانی می‌پژوهد که تصورات انسان از جهان و خلقت متزلزل و دگرگون شده است. کتاب رمان لئوناردو داوینچی را جواد سید اشرف به فارسی ترجمه کرده و نشر ققنوس آن را منتشر کرده است.