نگاهی فقهی به تلاوت «ربّنای» استاد شجریان

ایران: 

همنشینی ایقاع و مفهوم

دکترسیدابوالقاسم حسینی(ژرفا)
استاد حوزه و پژوهشگر  حوزه دین و موسیقی

موضوع آوای ربنای استاد محمدرضا شجریان، در این سال‌ها که پشت سر نهاده‌ایم، گاه در گفت‌وگوهای سیاسی به میان می‌آمد. تا آنجا که چنین بود، نیازی به مناقشات علمی احساس نمی‌شد. به هرحال، چند نفر از خسروان مملکت صلاح دیده‌اند که نوای خسرو آواز ایران، در رسانه رسمی به گوش مردم نرسد؛ گرچه خود می‌دانند که این نوا با روح مردم پیوند خورده و با دستور و فرمان، به حصر درنمی‌آید.
اما در این روزها ندای دیگری هم برخاسته که ظاهراً رنگ و بوی «علمی» دارد یا دست‌کم می‌توان آن را در سپهر علمی به نظر و مناظره نشست. گفته شده است: «از آنجا که موضوع دفاع از ایشان یک مناقشه سیاسی شده است، لذا در تلاوت مذکور توجه به آیت تحت‌الشعاع قرار می‌گیرد و این امر خلاف موازین شرعی تلاوت است... تحت‌الشعاع قرار گرفتن توجه به آیات باهرات نسبت به مقارنات آنقدر مهم بوده که برخی از فقهای بزرگ تلاوت ملحون را مورد شبهه قرار داده‌اند. البته این حساسیت در میان موسیقیدانان بزرگ و حرفه‌ای هم مطرح است و آنان غالباً ابا دارند که قطعات مهم ترکیبی آنان همراه با آواز پخش شود؛ زیرا معتقدند توجه به الحان و معانی (و گاه حرکات متناظر بدنی) توجه به رموز و ظرافت‌های نهفته در تناسب‌های ایقاعی را که جوهر اصلی هنر موسیقی است تحت‌الشعاع قرار می‌دهد.»
در این سخن، سه ادعا به میان آمده است:
۱. «از آنجا که دفاع از استاد شجریان یک مناقشه سیاسی است، توجه به آیات قرآن، تحت‌الشعاع قرار می‌گیرد.»
بطلان این ادعا اظهر من الشمس است؛ زیرا بسیاری از افراد جامعه با شنیدن آیات زیبای قرآن یا ادعیه شکوهمند، به حال و هوای ربانی و ملکوتی آن مفاهیم سیر می‌کنند و اصولاً کاری به این ندارند که آن را چه کسی خوانده است. اگر بنا بر این می‌بود که اینگونه ملاحظات در برداشت از نواهای قرآن و ادعیه دخیل شود، نوای گروهی از مداحان و مؤذنان و قاریان باید غیرمباح شمرده شود؛ زیرا کم نیستند خنیاگران و نغمه‌پردازان و مداحانی که زندگی و رفتار و شخصیت‌شان خالی از مناقشات اجتماعی یا سیاسی نیست. در سیره اهل بیت عصمت - علیهم آلاف التحیات - به نمونه‌هایی برمی‌خوریم که رفتار اجتماعی یا فردی یک هنرمند، گاه چنان ناصواب بوده که اصحاب و مؤمنان به امام معصوم اعتراض می‌کرده‌اند که چرا به فلان هنرمند صله می‌دهد یا از او حمایت می‌کند. اما امام به این اعتراضات وقعی ننهاده و هنر آن هنرمند یا نقش و کارکرد هنر وی را ارج نهاده است. از جمله می‌توان به سیره امام صادق - صلوات‌الله علیه - درباره شاعر نامدار سید اسماعیل حمیری اشاره کرد که این یادداشت مختصر جای شرح آن نیست. هیچ منصفی نمی‌تواند بر این حقیقت پرده بپوشد که آوای آسمانی استاد شجریان در قطعه باشکوه «ربنا» و نوای افشاری ابیات حضرت مولانا که سفره افطار این سرزمین را رنگ اشراقی زده، آنقدر لطیف و جانبخش و نورانی است که حتی امروز هم در پی این مناقشات سیاسی، بخش عظیمی از شنوندگان تحت‌تأثیر فضای ملکوتی آن قرار می‌گیرند و با روح این مفاهیم قدسی پیوند برقرار می‌کنند و کمتر کسی به ملاحظات سیاسی درباره خواننده معطوف می‌شود.
۲. «از آنجا که برخی از فقهای بزرگوار، تلاوت ملحون را مورد شبهه قرار داده‌اند، در این مورد نیز باید از شبهات آن فقیهان پیروی کرد.»
بسی جای شگفتی است که صاحب این سخن در این مورد خاص به چنین ریسمانی دست آویخته است. آوای ربنا، سالیان بسیار فراگوش رهبر و بنیانگذار انقلاب اسلامی و نیز رهبر معظم انقلاب بوده و این دو بزرگوار کوچکترین «مناقشه فقهی» در آن نکرده‌اند یا گزارشی از آن، فرادست نیست. از هیچ فقیه بزرگوار دیگری هم در طول این چهاردهه شبهه‌ای در این زمینه گزارش نشده، با اینکه چنین مسأله‌ای محل ابتلای بسیاری از مردم بوده و علی‌القاعده اگر شبهه‌ای در میان بود، می‌بایست بدان می‌پرداختند. آیا تلاوت استاد در همین چند سال اخیر، با چنین «شبهه فقهی» روبه‌رو شده است؟!
آنچه گوینده این سخن بدان اشاره کرده، مربوط به مواردی است که لحن، مخصوص مجالس یا حالت خاص و نامتناسب با کلام وحی باشد و آن لحن خاص، مضمون یا مفهوم را تحت‌تأثیر قرار دهد. «ربنا»ی استاد شجریان بی‌هیچ شک و شبهه با لحن شبهه‌ناک تلاوت نشده است تا اصولاً در این قلمرو شبهه وارد گردد. دستورهای چندباره پیامبر گرامی(ص) برای تلاوت قرآن کریم به الحان عرب و البته پرهیز از قرائت با الحان اهل فسوق، در این زمینه باید مستمسک قرار گیرد.
۳. «غالب موسیقیدانان بزرگ ابا دارند که قطعات‌سازی آنان همراه با آواز اجرا گردد تا مبادا ایقاعات تحت‌الشعاع معانی قرار گیرد.»
این ادعا مربوط به اهل فن شریف موسیقی است و باید ایشان در این زمینه اظهارنظر کنند. بهتر است امثال من و نیز گوینده این سخن، به حیطه تخصصی «اهل موسیقی» ورود نکنیم؛ همانگونه که از ایشان نیز انتظار داریم به حیطه علمی «اهل فقه» ورود ننمایند. اما به‌عنوان شنونده و نه اهل فن، اینقدر می‌دانیم که بسیاری از قطعات آوازی وسازی در دهه‌های اخیر با یکدیگر همراه شده‌اند و شاهکارهای جاودان موسیقی این سرزمین را خلق کرده‌اند و هیچ شنونده منصفی این برداشت را نداشته که «ایقاع» تحت‌الشعاع «مفاهیم» یا به عکس، قرار گرفته است. اصولاً یکی از جلوه‌های دلبرانه هنر موسیقی، همین است که «همنشینی ایقاع و مفهوم» را چنان ظریف و لطیف سامان می‌دهد که هیچ کدام فدای دیگری نشود و از همین همنشینی تأثیری مضاعف بر جان و روح شنونده پدید آید.
چقدر خوب و منصفانه است که اگر در قلمرو هنر یا علم، سلیقه‌ای خاص اعم از سیاسی و غیرسیاسی داریم، از دین و فقه برای آن مایه نگذاریم و دیانت مردم این دیار را سودای اینگونه مناقشات نکنیم.از فرصت مغتنم این روزهای ناب دعا بهره می‌برم و تندرستی و پایندگی خسرو آواز و هنر موسیقی شریف ایران، استاد شجریان، را از محضر خداوند لطیف دادگر، آرزو و امید می‌ورزم. شک ندارم که اگر از خیرات و صالحات، فقط همین ربنا در کارنامه آن عزیز ثبت شده باشد، فلاح و صلاح او را کفایت و دعای اهل دل را در حق وی اجابت می‌کند. آمین...

اظهارنظر «ذوقی» بدون اعتبار «فقهی»!
آیت‌الله حاج شیخ حسین عرب
استاد حوزه و دانشگاه

در پی نامه سیدرضا صالحی‌امیری، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، به صدا و سیما برای پخش ربنای محمدرضا شجریان در ایام ماه رمضان، محمدجواد لاریجانی عضو شورای نظارت بر صدا و سیما طی نامه‌ای با درخواست ایشان مخالفت کردند. در ارتباط با مطلب آقای لاریجانی چند نکته لازم می‌دانم که یادآوری کنم:
۱. «مسائل فقهی» در یک تقسیم‌بندی به دو قسم تقسیم شده‌اند؛
الف: قسم اول که به آنها «ضروریات فقه» گفته می‌شود در آنها اجتهاد و تقلید راه ندارد؛ مانند اصل نماز و روزه.
ب: دسته دوم «مسائل نظری» است مانند اغلب مسائل فقهی که معرکه آرا و انظار است.
به‌طور قطع مسأله مورد بحث، از قبیل قسم دوم است؛ یعنی از «مسائل نظری فقه» است که در آنها باید «اجتهاد» یا «تقلید» کرد. به نظر می‌رسد آقای لاریجانی در این موضوع خواسته‌اند همچون یک «فقیه جامع‌الشرایط» نظر بدهند؛ درحالی که بی‌شک ایشان مجتهد و فقیه نیستند. بنابراین فرمایش ایشان از نظر شرعی هیچ اعتباری ندارد.
۲. تشخیص و تعیین مصداق برعهده «عرف» است.
انصافاً آنچه آقای لاریجانی ادعا کرده‌اند کاملاً برخلاف «تبادر عرفی» است. ایشان به‌طور عجیبی مدعی شده‌اند که «محتوا» تحت‌الشعاع «صوت» قرار می‌گیرد! اگر این سخن درست باشد باید باب قرائت قرآن با صوت زیبا که مورد تأکید امامان در روایات متعدد است، بسته شود. اگر چنین است که آقای لاریجانی ادعا کرده، ممکن است بنده نیز از صدای قاری معروف مرحوم عبدالباسط خوشم نیاید و همچون آقای لاریجانی ادعا کنم آیات تحت‌الشعاع صوت قرار می‌گیرد! آیا «عرف عقلا متشرع» که خود باید مصداق مسائل شرعی را تعیین کنند با این سخن شگفت‌زده نمی‌شوند؟