کتاب «نگاهی به ادبیات معاصر ایران» نوشتهی دکتر احمد خاتمی، استاد دانشگاه شهید بهشتی را نشر علم در ۳۱۰ صفحهی قطع وزیری و با قیمت ۳۲۵۰۰ تومان منتشر کرده است.
مؤلف در یادداشت آغازین کتاب نوشته است: مجموعهای که پیش رو دارید نگاهی گذرا به ادبیات معاصر ایران در دو بخش شعر و داستان است. به علت گستردگی و تنوع موضوعات ادب معاصر و محدودیتهای این کتاب، بررسی همهی جریانهای ادبی، انواع و اقسام ادبیات معاصر، معرفی و بررسی آثار همهی شاعران و داستاننویسان، ارائهی نمونههای بیشتر برای شعر و داستان و نقد و تحلیل آثار شاعران و نویسندگان امکانپذیر نبود، اما برای آشنایی کلیتر و جامعتر خوانندگان محترم، علاوه بر اطلاعاتی که به مناسبت در جایجای کتاب آمده است، با درج سه موضوع با عنوان مقدمه (کلیاتی دربارهی ادبیات معاصر ایران) و دربارهی شعر معاصر در ابتدای بخش اول و دربارهی داستان معاصر در ابتدای بخش دوم، کوشش شده است تا بخشی از این کاستیها جبران شود. در پایان هر دو بخش، فهرستی از منابع برای مطالعهی بیشتر که طبیعتاً مطالب این کتاب هم برگرفته از آنها است، تهیه و افزوده شده است.
نویسنده در بخش دیگر یادداشت آورده است: این کتاب به پیشنهاد رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در قزاقستان و در پی تفاهمنامهی دانشگاه شهید بهشتی و دانشگاه الفارابی برای ترجمه به زبان قزاقی فراهم آمده است.
احمد خاتمی در کلیاتی دربارهی ادبیات معاصر نوشته است: ادبیات معاصر ایران، از مشروطه تا روزگار ما، با جریانهای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و ادبی دوران پیش از مشروطه پیوندی تنگاتنگ دارد و شناخت کامل آن مشروط به شناخت رخدادهای پیش از مشروطه است. دخدادهایی که از روزگار فتحعلیشاه و ارتباط ایران با تمدن اروپایی تقویت یافت. در این زمان و به دنبال آمدوشد اروپاییان به دربار ایران، عباسمیرزا، ولیعهد فتحعلیشاه، نخستین گروه از دانشجویان ایرانی را به اروپا فرستاد و در آموزش و ترویج علوم و فنون و صنایع جدید اقداماتی کرد که ازجملهی آنها تأسیس چاپخانه و انتشار روزنامه بود. اما آشنایی بیشتر ایرانیان با تمدن جدید، در دورهی ناصرالدینشاه روی داد. تأسیس مدرسهی دارالفنون به همت میرزا تقیخان امیرکبیر، وزیر باکفایت و کاردان ناصرالدینشاه و دعوت از معلمان اروپایی برای تدریس در این مدرسه، انتشار روزنامههای مختلف و رواج ترجمه، بهتدریج روشنفکران ایرانی را متوجه تفاوت جامعهی ایرانی با جوامع اروپایی کرد؛ درنتیجه برخی از روشنفکران اهل قلم مانند فتحعلی آخوندزاده، سیدجمالالدین اسدآبادی، میرزا آقاخان کرمانی، میرزا عبدالرحیم طالبوف، زینالعابدین مراغهای و میرزا ملکمخان اندیشههای خود را با تألیف و نگارش مقاله در روزنامههای داخلی و خارجی منتشر کردند و زمینه را برای رواج تفکر جدید فراهم آوردند. در شعر نیز، با آغاز زمزمههای آزادیخواهی و مشروطهطلبی، انتقادها و اعتراضها شدت یافت. روشنفکران با تنظیم بیانیهای، بر ادبیات کلاسیک مدحی و درباری تاختند...
وی در ادامهی مقدمهاش مینویسد: با آغاز دوران مشروطه که نویسندگان و شاعران شاهد آزادی بیان بودند، زبان ادبی متحول و دگرگون شد و روش نوشتن و سرودن تغییر یافت. نگارش نثر، ساده و بیپیرایه شد و انواع جدید ادبی مانند ادبیات داستانی، نمایشنامه و مقالهنویسی و تحقیقات ادبی و علمی و تاریخی با شیوهها و اندیشههای نو در دستور کار نویسندگان قرار گرفت؛ زبان نویسندگی به زبان محاوره نزدیک شد و به جای انشای دشوار و مسجع قدیم، سادهنویسی رواج یافت. شعر هم از قیدوبند درباره و مضامین مدحی رها و زبان شعر به زبان مردم عادی نزدیک شد و مسائل اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی موضوع اصلی آن گردید. البته تحول مضامین شعری در برانگیختن روحیهی مردم و تهییج آنها برای پیشرفت جنبش مشروطه سهم بسیار داشت. وطندوستی، آزادی، قانون، عدالتخواهی، برابری حقوق زن و مرد، آزادی زنان، مبارزه با خرافات، بیزاری از استبداد و جبههگیری ضدمذهبی از مضامین عالب در شعر این دوره است. کمکم واژگان اروپایی نیز به شعر راه یافت و بهرهگیری از صنایع ادبی از رونق افتاد. در ادبیات مشروطه، تلاش و تکاپوی ملت برای رسیدن به حکومت قانون و از بین بردن استبداد مشهود است. آزادی به مفهوم اروپایی آن، از دیگر دستاوردهای ادبیات ایران در دورهی مشروطه به شمار میرود.
کتاب در دو فصل نوشته شده است: شعر معاصر ایران و داستاننویسی معاصر. ذیل فصل اول، علاوه بر گفتاری دربارهی شعر معاصر، موارد زیر بررسی شده است: شاعران سنتگرای معاصر، نوگرایان، شعر دورهی انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، کتابشناسی برای آشنایی و مطالعهی بیشتر در حوزهی شعر. عنوان بخشهای فصل دوم هم به شرح زیر است: نویسندگان پیشگام (نسل اول)، نویسندگان نسل دوم، نویسندگان نسل سوم، نویسندگان نسل چهارم، ادبیات اقلیمی یا روستایی، مروری بر داستاننویسی، داستاننویسی دههی هفتاد و هشتاد، کتابشناسی برای آشنایی و مطالعهی بیشتر در حوزهی داستان معاصر.