آی آدم‌ها که بر ساحل نشسته شاد و خندانید

شهروند:  در سال‌های اخیر روانشناسی مثبت‌گرا مورد توجه روانشناسان قرار گرفته که به جای پرداختن به نابهنجاری‌ها و اختلال‌ها، بر توجه بیشتر به توانمندی‌ها و استعدادهای انسان تأکید دارد. این رویکرد مثبت‌گرا هدف نهایی خود را شناسایی شیوه‌هایی می‌داند که بهزیستی و شادکامی انسان را به دنبال دارد. از این رو عواملی که سبب سازگاری هر چه بیشتر آدمی با نیازها و تهدیدهای زندگی شوند، بنیادی‌ترین عامل‌های مورد پژوهش در این رویکرد از روانشناسی هستند. در این میان تاب‌آوری جایگاه ویژه‌ای در حوزه‌های روانشناسی رشد و تحول، روانشناسی خانواده و بهداشت روانی یافته است. افراد در برابر مشکلات بسیار آسیب‌پذیر عمل می‌کنند و به‌سرعت در هم می‌شکنند و برخی دیگر آرام، منطقی، صبور و مطمئن با مشکلات دست‌وپنجه نرم می‌کنند؛ این تفاوت از کجا ناشی می‌شود و علت آن چیست؟ پاسخ روانشناسان به این پرسش این است: «تاب‌آوری».
تعریفی برای «تاب‌آوری»
فرد، خانواده، جامعه، اقلیم، سامانه و سازمان تاب‌آور بایستی بتوانند بر چالش‌ها غلبه کنند، از موانع عبور کنند و صدمات احتمالی را بازسازی، ترمیم و بازیابی و به اهداف خویش دست پیدا کنند که به صورت خلاصه عبارت است از صرف انرژی در جهت بهبود اوضاع. محمدرضا مقدسی، مدرس و پژوهشگر تاب‌آوری در مقاله‌ای می‌نویسد: تاب‌آوری فاقد تعریف جامعی است؛ به هر حال از معانی مرتبط با انجام کاری در شرایط سخت و عموماً بهتر از آنچه که انتظار می‌رود، تشکیل شده است. این معنا خودبه‌خود به مهارت‌ها و فرآیندهای معمول و مقابله‌ای با چالش‌ها و ناملایمات اشاره دارد و همگی را در بر داشته و شامل خواهد بود. آنچه که بدیهی است در هر دو زمینه علمی و عملی و در هر دو بستر مفهومی و عملیاتی تاب‌آوری به ظرفیت و گنجایش تعامل و سازگاری و سازندگی با سختی‌های روزگار نظارت دارد، بنابراین با دو شرط اساسی برای خلق مفهوم و ساخت تعریف تاب‌آوری مواجه خواهیم بود که عبارتند از: «تهدید، شرایط سخت و یا تروما» و «سازگاری و سازندگی». اکنون می‌توان مدعی بود و درواقع ناگفته پیداست که آنچه مورد توجه و بحث است، چیزی فراتر از روانشناسی رشد است و بالندگی معمول حوزه عملیاتی و مفهومی تاب‌آوری نیست و درواقع آن‌جا که سازگاری و سازندگی در شرایط آسیب‌زا و پرتنش اتفاق می‌افتد، میدان بحث و عرصه تاب‌آوری است.
در تاب‌آوری تاکید و توجه به توانایی افراد برای حفظ عملکرد سالم و توان توسعه‌پذیری و پیشروی چشمگیر خصوصاً در زمینه‌های فردی، خانوادگی و اجتماعی که عموماً با نتیجه ضعیف همراه است؛ تعدادی از این زمینه‌های نامساعد براساس فراوانی می‌توان به فقدان سرپرست یا بدسرپرست بودن کودکان و نوجوانان؛ بیماری‌های لاعلاج و یا صعب‌العلاج؛ اتفاقات و بلایای طبیعی؛ سوانح، حوادث و انواع صدمات جسمی و نقض عضوهای حاصله و دسته دیگری از صدمات و زمینه‌های نامساعد که آنها را تحت‌عنوان تروما می‌شناسیم. برخلاف انتظارات معمول، نتایج در شرایط بد قابل به دست‌آوری و استحصال و اکتساب است؛ اما وظیفه و شرط است که به بسترهای فرهنگی و عوامل تربیتی و روند برچسب‌زنی به افراد در این شرایط گرفتارآمده نگاه جدی و عمیق و امیدبخشی داشت. این (انگ‌زدن و برچسب‌زنی) می‌تواند مورد توجه جدی مربیان و سرپرستان، مشاوران و مددکاران باشد؛ چرا که یک اتفاق بد پایان زندگی ما نیست و چه بسا بتوان از آن رخدادی آغازگر نیز ساخت. با قدرشناسی و سپاسگزاری می‌توان همیشه در حرکت بود و زندگی مفید و مثبتی برای خود و دیگران ساخت؛ اما تاب‌آوری لزوماً در تمامی ابعاد زندگی تعمیم یافته نیست و همان‌گونه که در آسیب‌پذیری افراد متفاوت هستند، در زمینه‌های مختلف تاب‌آوری هم تفاوت‌هایی قابل مشاهده است. زمان تاب‌آوری را می‌توان در سه‌گانه‌ای مورد بررسی قرار داد: اول: تاب‌آوری آینده‌نگر که به توسعه ظرفیت‌هایی که احتمال دارد در آینده به مدیریت ناملایمات کمک کند، اشاره می‌کند. دوم: تاب‌آوری همزمان که عمدتاً شامل مهارت‌های مقابله‌ای و دست‌وپنجه نرم‌کردن مناسب و متناسب در طول سختی‌ها و مصائب است و ضلع سوم این مثلث تاب‌آوری گذشته‌نگر است که برگشت‌پذیری و بهبودی بهینه پس از آسیب را مورد توجه قرار می‌دهد. نارسایی بسیاری تعاریف ارائه‌شده در بعضی از اوقات نادیده‌گرفتن جهت‌گیری‌های زمانی تاب‌آوری بوده و هست؛ اما آنچه که اهمیت دارد این است که جهت زمانی به رویکردها و راهبردهای این حوزه نقش پیشگیرانه و مداخلاتی و مقابله‌ای می‌بخشد، نه ارائه تعریف‌های متفاوت و رنگارنگ. مددکاران اجتماعی، روانشناسان، مشاوران و مربیان دریافته‌اند که با اندکی اختلاف و با مقادیری متفاوت از امداد و حمایت اجتماعی همه توانایی عبور از روزهای سخت زندگی را دارند، به یکدیگر کمک کنیم؛ چرا که رشد بیان نهایی حمایت‌های اجتماعی و مهربانی‌هاست. بله تفاوت این دو دسته با یک ویژگی خاص، یعنی «تاب‌آوری»، تفسیر می‌شود؛ اما تاب‌آوری به چه معناست و خود شامل چه ویژگی‌هایی می‌شود؟
آدم‌های «تاب‌آور»
تاب‌آوری ظرفیتی برای مقاومت در برابر استرس و فاجعه است. روانشناسان همیشه سعی کرده‌اند که این قابلیت انسان را برای سازگاری و غلبه بر خطر و سختی‌ها افزایش دهند. افراد و جوامع می‌توانند حتی پس از مصیبت‌های ویرانگر به بازسازی زندگی خود بپردازند. تاب‌آور بودن به این معنا نیست که از این طریق بتوانید زندگی بدون تجربه استرس و درد را داشته باشید. مردم پس از گرفتارشدن در مشکلات و از دست‌دادن‌ها به احساس غم، اندوه و طیف وسیعی از احساسات دیگر می‌رسند. مسیر دستیابی به انعطاف‌پذیری از طریق کار و توجه بر روی اثرات استرس و وقایع دردناک ایجاد می‌شود. ارتقای تاب‌آوری منجر به رشد افراد در به دست‌آوردن تفکر و مهارت‌های خودمدیریتی بهتر و دانش بیشتر می‌شود. همچنین تاب‌آوری با روابط حمایتی والدین، همسالان و دیگران و همچنین با باورهای فرهنگی و سنتی به افراد برای مقابله با ضربه‌های غیرقابل اجتناب زندگی کمک می‌کند. تاب‌آوری در انواع رفتارها، افکار و اعمال می‌تواند آموخته شود و آن را می‌توانید در سراسر دوره زندگی توسعه دهید.
تاب‌آوری معادل واژه انگلیسی Resiliency است. در فرهنگ لغت، این کلمه، خاصیت کشسانی، بازگشت‌پذیری و ارتجاعی معنا شده است؛ ولی در متون بهداشت روانی تاب‌آوری معادل گویاتری است. ریشه تاب‌آوری (Resiliency) از علم فیزیک گرفته شده است و به معنی جهیدن به عقب است. درواقع افراد تاب‌آور قادر هستند به عقب بجهند. آن‌ها توانایی زنده‌ماندن و حتی غلبه بر ناملایمات را دارند. تاب‌آوری می‌تواند باعث شود که فرد پیروزمندانه از رویدادهای ناگوار بگذرد و به‌رغم قرارگرفتن در معرض تنش‌های شدید، شایستگی اجتماعی، تحصیلی و شغلی او ارتقا یابد. تاب‌آوری نوعی ویژگی است که از فردی به فردی متفاوت است و می‌تواند به مرور زمان رشد کند یا کاستی یابد.  تاب‌آوری به معنای توانایی مقابله با شرایط دشوار و پاسخ انعطاف‌پذیر به فشارهای زندگی روزانه است. تاب‌آوری استرس را محدود نمی‌کند، مشکلات زندگی را پاک نمی‌کند، بلکه به افراد قدرت می‌دهد تا با مشکلات پیش رو مقابله سالم داشته باشند، بر سختی‌ها فائق آیند و با جریان زندگی حرکت کنند. برخی افراد به طور طبیعی دارای این ویژگی هستند، اما خبر خوب این است که این ویژگی در انحصار عده‌ای معدود نیست و به نظر متخصصان، سایر افراد نیز قادرند تاب‌آوری را بیاموزند و آن را ارتقا دهند. تاب‌آوری توانایی یا پیامد سازگاری موفقیت‌آمیز با شرایط استرس‌زا و چالش‌برانگیز است.
به بیان دیگر فرد تاب‌آور یعنی کسی که در برقراری تعادل زیستی روانی در شرایط دشوار توانمند است؛ البته معنای تاب‌آوری فقط این نیست که در برابر آسیب‌ها یا شرایط تهدیدکننده پایدار بمانیم و در روبه‌روشدن با شرایط خطرناک حالتی انفعالی داشته باشیم، بلکه در عمق معنای آن شرکت و حضور فعال و سازنده ما در محیط پیرامونمان نیز مدنظر است. برخی روانشناسان باور دارند که تاب‌آوری بازگشت به تعادل اولیه یا رسیدن به تعادل سطح بالاتر در شرایط تهدیدکننده است و از این‌رو است که سازگاری موفق در زندگی را فراهم می‌کند. انسان‌ها در برابر شرایط نامساعد، خطرها و ناملایمات معمولاً احساس بی‌پناهی می‌کنند و در بسیاری مواقع نیز سعی می‌کنند که در برابر خطرها و موقعیت ناگوار تحمل کنند و نتایج غیرمنتظره‌ای به دست می‌آورند.
بر طبق مدل‌های ارائه‌شده سه حوزه عملکردی برای تاب‌آوری تعریف و بر آنها تمرکز شده است.
*تاب‌آوری به‌عنوان یک ویژگی شخصیتی یا توانایی پیش‌بینی افراد در مقابل تاثیرات منفی ناملایمات و احتمال خطر فرض می‌شود.
*یک وضعیت روحی مثبت یا سلامت روانی (مثل درک مثبت، خودپنداری، پیشرفت تحصیلی موفقیت در وظایف و...) یا فقدان بیماری روحی-روانی به‌رغم وجود یا احتمال خطر تعریف می‌شود.
*یک فرآیند پویا که بر کنش بین متغیرهای فردی و پیرامونی تأثیر گذاشته و در طول زمان تغییر می‌کند. این تعریف به دلیل چهارچوب فراگیر و تلفیق ویژگی‌های فردی با محیطی ایجاد تاب‌آوری بیش از تعاریف قبلی مورد توجه است.
برخی تاب‌آوری را ترکیبی از ۶ عامل زیر معرفی می‌کنند:   
*فراهم‌سازی حمایت مهربانانه
*طراحی و ارتباط‌سازی برای افزایش امیدواری
*فرصت‌سازی برای مشارکت معنادار
*پیشاهنگی در پیوندهای اجتماعی
*مرزبندی شفاف و سازگار
*آموزش مهارت‌های زندگی
خصوصیات «تاب‌آوری»
*برخورداری از تیزهوشی و مهارت عقلانی، توانایی در صمیمیت و گسستگی
*توانایی در مفهوم‌پردازی موضوعات متعدد، دستیابی فرد به این اعتقاد که حق زندگی‌کردن دارد.
*برخورداربودن از توانایی یادآوری و فراخوانی اشخاص و موضوعات خوب و نگهداری آنها (نمادهای خوب) در ذهن
*برخورداری از توانایی در لمس عواطف، به جای این که وی هر زمان که عواطف مهم وی برانگیخته شدند، آن‌ها را انکار یا سرکوب کند.
*داشتن هدف در زندگی
*برخورداری از توانایی جذب و استفاده از حمایت اجتماعی
*برخورداری از توان در نظرگرفتن احتمالات در زندگی و استفاده مطلوب از دستورات اخلاقی جامعه مدنی
*نیاز و توانایی در کمک به دیگران
*برخورداری از خزانه عاطفی
*کاردان و مبتکربودن
*برخورداری از دیدگاهی نوع‌دوستانه نسبت به دیگران
*برخورداری از ظرفیت تبدیل درماندگی آسیب‌رسان به درماندگی آموخته شده
درمجموع می‌توان گفت که تاب‌آوری فرآیندی پویا است که در آن تاثیرات محیطی و شخصیتی در تعاملی متقابل بر یکدیگر اثر می‌گذارند.
عوامل مؤثر در انعطاف‌پذیری
در برخی افراد انگار ظرفیت‌های فردی، روانی و شخصیتی‌ای وجود دارد که تجربه‌کردن موقعیت‌های مشکل‌آفرین و تنش‌زا کمک‌کننده است؛ به گونه‌ای که هر قدر هم بر شدت منابع استرس افزوده شود، باز این افراد توان بیرون‌کشیدن خودشان از بحران یا به قولی، تاب‌آوردن سختی‌ها و ناملایمات را دارند. شاید بارزترین نمونه چنین افرادی مردم ژاپن بعد از سونامی گذشته باشند که پس از ویران‌شدن شهرها و از دست‌دادن نزدیک‌ترین افراد زندگی‌شان توانستند زنده بمانند، ثبات عاطفی خود را حفظ کنند، در برابر استرس و فشار سرسختانه بایستند و با نهایت توان با شرایط بسیار ناگوار خود مقابله کنند و مهمتر از همه پس از برطرف‌شدن همه عوامل فشارزا، به‌سرعت و اغلب با ایجاد هیجانات مثبت به حالت عادی طبیعی بازگردند. در زندگی روزمره  ما انسان‌ها، ماهیت برخی شرایط و تجارب به گونه‌ای است که افراد خواه ناخواه دچار مشکل می‌شوند؛ به‌طوری که ممکن است سلامت روانی آنها تهدید شود. تاب‌آوری شامل مجموعه‌ای از ظرفیت‌های فردی و روانی است که فرد به کمک آنها می‌تواند در شرایط دشوار مقاومت کند و دچار آسیب‌دیدگی نشود و حتی در تجربه این شرایط مشکل‌آفرین یا بحرانی خود را به لحاظ شخصیتی ارتقا بخشد؛ به عبارت بهتر، تاب‌آوری را می‌توان مفهومی روانشناختی دانست که می‌خواهد توضیح دهد افراد چگونه با موقعیت‌های غیرمنتظره کنار می‌آیند. با این اوصاف تاب‌آوری نه‌تنها افزایش قدرت تحمل و سازگاری فرد در برخورد با مشکل است، بلکه مهمتر از آن حفظ سلامت روانی و حتی ارتقای آن است. تاب‌آوری افراد را توانمند می‌سازد تا با دشواری‌ها و ناملایمات زندگی و شغلی روبه‌رو شوند، بدون این‌که آسیب ببینند و حتی از این موقعیت‌ها برای شکوفایی و رشد شخصیت خود استفاده کنند.
عوامل زیر به انعطاف‌پذیری کمک می‌کند: روابط نزدیک با خانواده و دوستان، نظر مثبت از خود و اعتماد به توانایی‌ها و نقاط قوت خود، توانایی مدیریت هیجانات قوی و تکانشی -مهارت‌های بهتر حس مسائل و ارتباط خوب- احساس کنترل، طالب کمک و استفاده از منابع، خود را به‌عنوان یک انسان منعطف دیدن (نه به‌عنوان یک قربانی)، مقابله با استرس از راه سالم و اجتناب از راهبردهای مقابله‌ای مضر مانند اعتیاد به مصرف مواد، کمک به دیگران و یافتن معنایی مثبت در زندگی خود با وجود وقایع دشوار و مشکلات.

نکات مهم در تببین تاب‌آوری

 تاب‌آوری روندی پویا است.
تاب‌آوری وابسته به اوضاع است؛ یعنی یک رفتار سازگارانه در یک موقعیت، ممکن است در موقعیت‌های دیگر ناسازگار باشد.
تاب‌آوری محصول تعامل ویژگی‌های شخصیتی با عوامل محیطی است.
تاب‌آوری در شرایط پرمخاطره دشوارتر می‌شود.
 تاب‌آوری قابل یادگیری است.

ویژگی‌های اصلی افراد تاب‌آور

از دیدگاه روانشناسی، افراد تاب‌آورچهار ویژگی اصلی دارند:  
احساس ارزشمندی: پذیرفتن خود به‌عنوان فردی ارزشمند و احترام قایل‌شدن برای خود و توانایی‌هایشان. بی‌قید و شرط دوست‌داشتن و سعی در شناخت نقاط مثبت خود و پرورش‌دادن آن‌ها و از طرف دیگر شناخت نقاط ضعف خود و کتمان نکردن آنها. علاوه بر آن سعی می‌کنند که این نارسایی‌ها را با واقع‌بینی برطرف کرده و در غیراین صورت با این ویژگی‌ها کنار می‌آیند.
 مهارت در حل مسأله: افراد تاب‌آور ذهنیتی تحلیلی-انتقادی نسبت به توانایی‌های خود و شرایط موجود دارند، در مقابل شرایط مختلف انعطاف‌پذیر هستند و توانایی شگفت‌انگیزی درباره پیداکردن راه‌حل‌های مختلف درباره یک موقعیت یا مسأله خاص دارند. همچنین توانایی ویژه‌ای در تجزیه و تحلیل واقع‌بینانه مشکلات شخصی و پیداکردن راه‌حل‌های فوری و راهبردهای درازمدت برای حل‌وفصل مشکلاتی که به آسانی و سریع حل نمی‌شوند را دارند.
 کفایت اجتماعی: این دسته از افراد مهارت‌های ارتباط با دیگران را خیلی خوب آموخته‌اند. آن‌ها می‌توانند در شرایط سخت هم شوخ‌طبعی خودشان را حفظ کنند، می‌توانند با دیگران صمیمی شوند و در مواقع بحرانی از حمایت اجتماعی دیگران بهره ببرند؛ ضمن این‌که این‌گونه آدم‌ها می‌توانند سنگ صبور خوبی باشند، وقتی برایشان حرف می‌زنید، خوب گوش می‌دهند و خودشان را جای شما می‌گذارند.  در ضمن آنها طیف وسیعی از مهارت‌ها و راهبردهای اجتماعی شامل مهارت‌های گفت‌وگو، آمادگی برای گوش‌دادن به دیگران و احترام‌گذاشتن به احساسات و عقاید دیگران که در تعاملات اجتماعی بسیار مهم است را دارند. افراد تاب‌آور شبکه حمایتی و عاطفی محکمی دارند. چنین ارتباطاتی به آنها کمک می‌کند، درباره نگرانی‌ها و چالش‌های خود با کسی صحبت کنند، از مشورت، همدلی و همراهی آنها بهره‌مند شوند، راه حل‌های جدید را کشف کنند و درمجموع از لحاظ روانی احساس قدرت و آرامش کنند.
 خوش‌بینی: اعتقاد راسخ به این‌که آینده می‌تواند بهتر باشد، احساس امید و هدفمندی و باور به این‌که می‌توانند زندگی و آینده خود را کنترل کنند و موانع احتمالی نمی‌تواند آنها را متوقف سازد.
 همدلی: تاب‌آورها دارای توانایی برقراری رابطه توأم با احترام متقابل با دیگران هستند که موجب به هم پیوستگی اجتماعی یعنی احساس تعلق به افراد، گروه‌ها و نهادهای اجتماعی می‌شود.