دلیل بحران ازدیاد کارگردان‌های تئاتری چیست؟

مهر: یادداشتی درباره لزوم حمایت واقعی از کارگردانان جوان تئاتر و بدنه تئاتر دانشجویی نوشته و در آن مدیران مراکزی مانند مولوی، انتظامی و دیگر سالن‌هایی که ادعای حمایت دارند را مورد خطاب قرار داده است. متن کامل این یادداشت را اینجا می‌توانید بخوانید:

مراسم افتتاحیه نمایش «من یه زنم، صدامو می‌شنوید؟» دوشنبه شب ۱۳ آذر در مرکز تالار مولوی برگزار شد و این نمایش بازه اجرای خود را آغاز کرد. در این مراسم امیرحسین حریری کاشانی (مدیر مرکز تئاتر مولوی)، طبق روال دیگر افتتاحیه‌هایی که در این مرکز نمایشی برگزار می‌شوند، سخنانی ایراد کرد که جای تأمل بسیار دارند.

حریری در سخنان خود ضمن آرزوی موفقیت برای جوانان تئاتری و داشتن آینده روشن برای آنها، به یک بحران در تئاتر کشور اشاره کرد و آن ازدیاد کارگردانان جوان بود. بیان این نکته، تعجب برانگیز است چون زیاد شدن کارگردانان برای بدنه جوان تئاتر کشور نباید نکته منفی و نکوهیده‌ای باشد و از آن به‌عنوان بحران یاد کرد. حریری به‌طور ضمنی در سخنانش به این نکته اشاره کرد که این موج کارگردان‌های زیاد جوان تئاتر، تعداد چندان زیادی کارگردان کارکشته و حرفه‌ای در خود ندارد و هرکسی که ۴ سال در دانشگاه درس خوانده باشد، کارگردان نیست و نمی‌توان او را یک عنصر حرفه‌ای تئاتر دانست.

نکته قابل تأمل در این سخنان که باید به‌عنوان تذکر به آقای حریری به عنوان مدیر مرکز تئاتر مولوی به عنوان قلب تئاتر دانشگاهی ایران و دیگر مدیران تئاتر کشور گوشزد کرد، همین تعداد زیادی کارگردان‌های جوان است. اما راه‌حل این بحران را می‌توان با یک جمله ارائه کرد: «به نظر شما بهتر نیست به این کارگردان‌های جوان فرصت دیده شدن آثارشان را بدهیم تا اگر این کاره نیستند، خودشان متوجه ماجرا بشوند؟» متاسفانه خیلی از جوانان کشورمان در سال‌های اولیه حضورشان در رشته‌های مختلف، مشغول آزمون و خطا می‌شوند و مدتی طول می‌کشد تا متوجه شوند به درد آن حوزه می‌خورند یا خیر! یا اصطلاحاً برای آن کار ساخته شده‌اند یا خیر! حالا با فضای نابرابر و بی‌عدالتی‌هایی که در دادن سالن و اجرا به جوانان تئاتری وجود دارد، خیل زیادی از جوانانی که دانسته یا ندانسته در این فضا حضور داشته و فعالیت می‌کنند، و وقتی با رد شدن آثارشان روبرو می‌شوند، تصمیم می‌گیرند کمربند همت را محکم کرده و سال آینده یا در فراخوان بعدی حتماً قبول شوند تا کارشان اجرا برود. اما به چه قیمتی؟

سؤال بسیار مهم و کلیدی در این زمینه این است که ملاک و میزان پذیرش آثار در مرکزی مانند تئاتر مولوی در روزگار فعلی و شرایط حال چیست؟ طبق روال هر سال، فراخوانی منتشر می‌شود و از گروه‌های جوان و دانشگاهی خواسته می‌شود تا متون مورد نظر خود برای اجرا را به مرکز تئاتر مولوی تحویل دهند. سالن استاد انتظامی در خانه هنرمندان نیز چنین ساز و کاری دارد و اصولاً چنین سالن‌هایی (و صدرشان مولوی و انتظامی) برای حمایت از کارهای جوانان تئاتری فعالیت می‌کنند یعنی باید فعالیت کنند اما متاسفانه اصلاً چنین حمایتی رخ نمی‌دهد. مخاطب این نوشتار می‌تواند خود را به جای کارگردان جوانی بگذارد که متنی را به یکی از مراکز می‌دهد و با هزار امید و آرزو به دنبال برنامه‌ریزی برای اجرا می‌رود. اما پس از چند ماه که جواب فراخوان می‌آید متوجه می‌شود که متن‌اش پذیرفته نشده است. اما دوباره همان سؤال را مطرح می‌کنیم! ملاک سالن‌ها برای پذیرش یا عدم پذیرش کار یک جوان تئاتری چیست؟ اگر یک کارگردان جوان متن «هملت» یا «مکبث» را تحویل بدهد و یا متنی از نمایشنامه‌نویسان مدرن و حتی امروزی‌تر، چگونه ممکن است که با بازخوانی یک نمایشنامه تکراری که بازخوان‌های سالن مولوی یا انتظامی حتماً پیش‌تر آن را خوانده‌اند، کار کارگردان جوان پذیرفته نشده و اجازه اجرا به او داده نشود؟ پس ملاک و میزان، رزومه و تعداد کارهایی است که کارگردان جوان ما در کارنامه دارد؟ اما آیا واقعاً ملاک و میزان همین است؟ تجربه به نگارنده این مطلب و دیگر دانشجویان تئاتری ثابت کرده که این مؤلفه هم ملاک و میزان نیست. بلکه داشتن رابطه است که می‌تواند به باز شدن راه کارگردان جوان ما در این هفت خوان کمک کند.

آقای حریری در سخنرانی خود به ازدیاد سالن‌های خصوصی طی چند سال گذشته اشاره کردند که خوبی‌ها و بدی‌هایی دارد. اما به این مساله اشاره نکردند که سالن‌های خصوصی قرار بود حمایت کننده جوانانی باشند که همیشه برای اجرای متون‌شان پشت درهای بسته تئاتر شهر، ایرانشهر یا سالن‌هایی مثل مولوی و انتظامی می‌ماندند اما همه فکر و ذکرشان گرفتن مبلغ کف فروش از گروه‌های تئاتری شد و کارگردان‌های جوان بی‌نوا اینجا هم پشت در بسته ماندند چون سالن‌های خصوصی به آنها گفتند «اگر کارت چهره ندارد، اجرا نمی‌گیری!» البته این جمله هیچ وقت به طور صریح گفته نشد بلکه به طور ضمنی و غیرمحسوس بیان شد؛ یعنی هنگامی که فهرست بازیگران کار مشاهده و دیده می‌شد که نام چهره‌هایی چون نوید محمدزاده یا الناز شاکردوست و یا سحرقریشی و دیگر چهره‌های سلبریتی در آن دیده نمی‌شد. پس عبارت کار دانشجویی و تئاتر دانشگاهی به نظر خوابی و رؤیایی وهم‌آلود رسید!

در نتیجه چنین وضعیتی، کارگردان جوان ما در مواجهه با سالن‌های دولتی و به ظاهر حمایتگر با این سؤال روبرو شد که «چه کسی از تو و کارت حمایت می‌کند؟ (چه کسی سفارشت را می‌کند؟)» و هنگام ارائه درخواستش برای اجرا به سالن‌های خصوصی با این سوال‌ها روبرو شد که «مبلغ کف فروش را می‌دهی؟» یا «کارت سلبریتی دارد؟» چنین شرایطی است که موجب شکل‌گیری همان بحران بزرگ (به قول آقای حریری) شده است. کارگردان جوان ما که نمونه‌های زیادی در جامعه دارد، با این وضعیت، سرشار از عقده و انرژی منفی می‌شود و مطمئن است که باید روزی حق خود را از این مدیران فرهنگی بگیرد! البته موفق نخواهد شد چون ظرف چند سال آینده مدیران تعویض می‌شوند ولی وضعیت به همین صورت می‌ماند. بنابراین کارگردان جوان این شرایطِ تراژدی که یا مدرک کارشناسی دارد یا کارشناسی ارشد، هنوز موفق نشده کارش را روی صحنه ببرد و با واکنش تماشاگران و منتقدان روبرو شود تا متوجه این معنا شود که آیا این کاره هست یا نه! یعنی اجازه محک خوردن توسط یکی از ارکان مهم تئاتر یعنی تماشاگر به کارگردانان جوان داده نمی‌شود. به همین دلیل همه افرادی که چنین شرایطی دارند، خود را بالقوه کارگردانی حرفه‌ای می‌دانند که اجازه اجرا نداشته و نتوانسته هنرش را بروز بدهد. در این مقطع و جایی که ایستاده‌ایم، دو حالت وجود دارد. کارگردان جوان ما، به تعبیر آقای حریری، یا صاحب سبک هست یا نیست! یا کارگردان خوبی هست یا نیست! اما چطور باید متوجه این معنی شد؟ پاسخ این سؤال را مسئولان فرهنگی و مدیران سالن‌هایی چون مولوی باید بدهند که قرار است از جوانان تئاتری حمایت کنند اما معلوم نیست چرا در این سالن‌ها، کار خوب نمی‌بینیم؟ مشخص نیست چرا آثاری با ادعای دراماتورژی متن برشت در سالن مولوی اجرا می‌رود و برای افتتاحیه‌اش هم از دکتر قطب‌الدین صادقی دعوت می‌شود و اجرایی ناموفق و غیرحرفه‌ای ارائه می‌کند! ظاهراً این روزها موفقیت از آن کارگردان‌هایی است که بتوانند در مراسم افتتاحیه کار خود، از چهره‌های سینمایی بیشتری دعوت کنند تا آن چهره‌ها هم تماشای کار این جوانان را مقابل دوربین به دیگران بکنند! در چنین شرایطی کیفیت و تکنیک کارگردانی در اولویت سوم یا چهارم قرار دارد و این سؤال برای کارگردان جوان پیش می‌آید که اصلاً چرا به دانشگاه رفتم و تئاتر خواندم؟ راه اصلی همین است و از اول بی‌خود راهم را دور کردم!

بنابراین در جمع‌بندی بحث باید به نکته مهم سخنان آقای حریری اشاره کرد: بحران ازدیاد کارگردان‌های جوان تئاتر. به نظر می‌رسد این بحرانی که به تعبیر ایشان در راه است، نتیجه مدیریت مدیران فعلی و چند نسل پیشین تئاتر کشور باشد. چون اگر آثار کارگردانان جوان تئاتری حداقل از طریق بازبینی رد می‌شد و یا امکان اجرا داشتند تا با بازخورد منفی تماشاگران و منتقدان، خودشان متوجه شوند که کارگردان نیستند و رشته دیگری را برگزینند، تعداد کمتری کارگردان جوان در فضای تئاتر باقی می‌ماند. یعنی افراد به واقع کارگردان باقی می‌ماندند و امکان اجرا. مدیران مراکزی چون تئاتر مولوی و انتظامی و حتی سالن‌های دیگر (که البته ادعای حمایت از تئاتر دانشجویی را نکرده‌اند) باید پاسخگوی این مساله باشند که چرا دوست دارند ویترین جذابی داشته باشند و (در ارائه گزارش‌های خود پشت تریبون بگویند که «امسال هزاران متن به دست ما رسید و استقبال خیلی خوب بود اما ما را درک کنید، بین این همه کار انتخاب سخت است! ان شاالله سال بعد!») در نهایت هم تعداد معدودی متن و کارگردان را برای اجرا در سالن‌های خود انتخاب کنند. آیا خوانش متن و بازخوانی آن برای پذیرش کافی است؟ همچنین باید پاسخگوی این سؤال نیز باشند که چرا امکان آزمون و خطا را از جوانان می‌گیرند. اگر کار یک کارگردان جوان بد باشد، باید متوجه این مساله شود و یا سطح کار خود را ارتقا دهد یا از این رشته خداحافظی کند چون مخاطب، بی‌رحم‌ترین و بی‌تعارف‌ترین منتقد کار است و از مشاهده بازخوردش می‌توان کار را ارزیابی کرد. اما متاسفانه دست کارگردانان جوان یعنی دست عده زیادی از کارگردانان جوان کشور ما به این نخیل نمی‌رسد و فاصله زیادی با تماشاگر دارند چون مانع بزرگی (که البته باید پل واصل باشد و نیست) این وسط قرار دارد. باید از مدیران تئاتری کشور پرسید «شما حدس می‌زنید این مانع چیست؟»