شهرآرا: هفته گذشته، نامزدهای نهایی دهمین جایزه ادبی جلال آلاحمد در بخش
نقد ادبی معرفی شدند و ازمیان پنج اثر معرفیشده، دو کتاب به آثار نویسندگان مشهدی
اختصاص داشت. دکتر سیدمهدی زرقانی و دکتر محمودرضا قربانصباغ برای نگارش کتاب
«نظریه ژانر(نوع ادبی)» انتشارات هرمس، به جمع نامزدهای نهایی این دوره راه پیدا
کردند تا افتخاری دیگر به نام مشهد و اهالی ادبیات مشهد ثبت شود. اهمیت کتاب
«نظریه ژانر» در این است که برای نخستینبار سیر تکوین و تحول نظریه ژانر را از
روزگار باستان تا عصر جدید بررسی کرده است و برای پژوهشگرانی که بخواهند با رویکرد
ژانری بهسراغ ادبیات بروند، مبنای نظری درخوری فراهم میآورد. زرقانی، عضو هیئتعلمی
گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی و قربانصباغ، عضو هیئتعلمی گروه زبان و
ادبیات انگلیسی این دانشگاه است. با قربانصباغ که در حوزه تخصصی نقد ادبی و سبکشناسی
فعالیت دارد، درباره کتاب نظریه ژانر گفتگو کردیم.
فصلبندی کتاب نظریه ژانر با چه رویکردی صورت گرفته است؟
این کتاب ۴۳۸صفحه دارد و شامل چهار بخش است که هریک، فصول مربوط به خود را دارند.
در آغاز کار، دو معیار برای تقسیمبندی کتاب داشتیم، یکی موضوعی و دیگری تاریخی که
درنهایت تصمیم گرفتیم برمبنای سیر تاریخی نظریه ژانر، فصلها را پیش ببریم. بخش
نخست، نظریه ژانر را در دوره باستان بررسی میکند. بخش دوم تا سدههای میانه پیش
آمده و سومین بخش، از رنسانس تا مدرنیسم را دربرمیگیرد. آخرین بخش نیز به عصر
جدید میپردازد. این چهارفصل درمجموع ۱۶فصل را شامل
میشوند.
به نظر میرسد کتاب نظریه ژانر بیش از آنکه تألیفی باشد،
گردآوری است؛ همینطور است؟
ما روی جلد کتاب قید کردهایم «تدوین و تألیف»، اما
تأکیدمان بر تألیفیبودن کتاب است. اگر عبارت «تدوین و تألیف» را بر جلد کتاب
آوردیم، برای این بود که شائبهای پیش نیاید.
مگر کتاب با نقل نظریههای مختلف، گردآوری نشده است؟
درست است که در کتاب با نقلقولها روبهرو هستیم، اما
اینها از منابع بسیار زیاد و مختلف جمعآوری شدهاند که باید خوانش منسجمی بین آنها
برقرار میشد. درواقع ما باید با تکیه بر سیر تاریخی و تدوینی نظریهها، انسجام معناداری
بین آنها برقرار میکردیم و این کار، نیاز به تحلیل و بررسی داشت تا خواننده را
به درک منسجمی برساند،امری که فراتر از گردآوری است.
چه ضرورت یا کمبودی، شما را بهسمت فراهمساختن و نوشتن
این کتاب سوق داد؟
احساس خلأ در چند موضوع و محور، ما را به تألیف این اثر
واداشت. کتابهایی که تاکنون با مضمون ژانر ادبی در ایران منتشر شده است، به انواع
ادبی پرداخته و آنها را شرح و توضیح داده است؛ نه اینکه به چگونگی پیدایش و شکلگیری
این نظریهها بپردازد. البته ما حتی در کتابهای غیرفارسی زبان نیز به چنین منبعی
برخورد نکردیم؛ به همیندلیل در این زمینه، احساس نیاز میشد. در ایران فقط کتاب
«ژانر» را داریم که توسط خانم فرزانه طاهری به فارسی برگردانده شده است و خیلی
گذرا و مختصر، نظریه ژانر را مطرح میکند. مورد بعدی پرداختن به ارتباط بین «نظریهپردازی
در حوزه ژانر در مطالعات ادبی غرب» و «ورود آن به حوزه مطالعات اسلامی» است.
ما سعی کردیم نشان دهیم چطور تراژدیهای یونان ازطریق
ابوعلیسینا و فارابی و ابنرشد وارد سرزمینهای اسلامی شده است و همچنین به تأثیر
دوطرفه شرق و غرب بر یکدیگر در این زمینه، توجه کردیم. «دخالت عناصر فرامتنی در
پیدایش نظریه ژانر» موضوع دیگری بود که سعی در ارائه آن داشتیم.
باتوجهبهاینکه این کتاب را شما و دکتر زرقانی تألیف و
تدوین کردهاید، پیشنهاددهنده کار، کدامیک از شما بود و تقسیم کار چگونه صورت
گرفت؟ هریک به موضوع خاصی پرداختید؟
دکتر زرقانی پیشنهاددهنده تهیه این کتاب بودند، زیرا
ایشان استاد زبان و ادبیات فارسی هستند و کمبود این مبحث را در ادبیات ما احساس کرده
بودند. در تمام مراحل تدوین و تألیف کتاب هم، کار بهصورت مشترک انجام شد و نمیتوان
تقسیم کار مشخصی برای آن تعریف کرد.
این کار مشارکتی چقدر زمان برد؟
دوسالونیم طول کشید. مقدمات آن از مهر۹۲ شروع شد و تا پایان۹۴ ادامه یافت.
منابع انگلیسی را چطور تأمین کردید؟ در فراهمآوردن آن
به مشکلی برخورد نکردید؟
بخش زیادی از منابع، ازطریق مقالات و کتابهای اینترنتی
فراهم شد. برخی از منابع را نیز ازطریق ارتباط با دانشجویان و دوستان ساکن خارج از
کشور تأمین کردیم. درمجموع، منابع بسیار پراکنده بود و یکی از دشواریهای کار ما
هم دقیقاً همین بود که موضوع انتخابی یعنی ژانر ادبی، در کتابهای مجزا موجود
نبود. ما باید منابع و کتابهای زیادی، مطالعه و بخش مربوط به ژانر را پیدا و فیشبرداری میکردیم.
باتوجهبه گذشت یک سال از انتشار کتاب، در این مدت چه
بازخوردهایی گرفتهاید؛ بهویژه در فضای دانشگاهی که با آن سروکار دارید؟
تقریباً تمام گروههای ادبیات دانشگاه، نظر مثبت داشتند،
چه گروه زبان و ادبیاتفارسی و چه عربی و انگلیسی و روسی. چون مباحث مربوط به
ژانر، فقط مختص ادبیات یک کشور نیست و جریانی جهانی را دربرمیگیرد. گذشته از آن، کارگاههایی
با موضوع این کتاب در دانشگاههای مختلف ایران همچون دانشگاههای کردستان و شهیدبهشتی
و پژوهشگاه علوم انسانی اصفهان توسط دکتر زرقانی برگزار شد که نشان از بازخورد خوب
این کتاب
داشته است.
برای این کتاب، نشستهای بررسی و نقد نیز برگزار شده
است؟
دکتر خزاعیفر، سردبیر مجله «مترجم»، نخستین فردی بودند
که بر این کتاب، نقدهایی مطرح کردند. در دانشگاههای مختلف مشهد، تهران و کردستان
هم نشستهای نقد برگزار شده است.
مهمترین نقدی که تاکنون به کتاب «نظریه ژانر» وارد شده
است، چیست؟
برخی از منتقدان این موضوع را بیان کردهاند که چرا در
کتاب، حتی اشارهای به ژانرهای ادبی دهههای اخیر نشده است. این موضوع، چند دلیل
دارد. نخست اینکه حوزه ژانر، وسیع است و سلایق زیادی در آن وارد شده است. ما قصد نداشتیم
بهطور مجزا به همه ژانرها بپردازیم؛ بلکه میخواستیم سیر تاریخی و تحول ژانر را
نشان دهیم. نکته دیگر این است که در فصل آخر، فقط تا دهه۸۰ سده بیستم پیش رفتیم و مبنای کار ما در این فصل، فقط کتاب
«نظریه مدرن ژانر» از «دیوید داف» بود. موضوع ژانر از دهه۸۰ به بعد وارد حوزههای زبانشناسی و
مطالعات فرهنگی میشود که کار مجزایی را طلب میکند.
به نظرتان چه معیارهایی سبب شده این کتاب، نامزد بخش نقد
ادبی در دهمین جایزه جلال آلاحمد شود؟ خودتان پیشبینی چنین موفقیتی را میکردید؟
برایمان قابل تصور بود؛ زیرا موضوع کتاب جدید است و هیچ
منبعی برای مقایسه با آن وجود ندارد. درواقع داوران باید این کتاب را با خودش
مقایسه کنند. حتی نقدهای متعددی که بر کتاب صورت میگیرد، نشاندهنده این است که
کتاب دیده شده و مورد توجه قرار گرفته است.