«خرها» نمایشنامهای است نوشتهی توفیق الحکیم، پدر نمایشنامهنویسی مدرن جهان عرب، که با برگردان کریم پورزبید و مرجان محمدی منتشر شده است.
در آغاز کتاب دربارهی توفیق الحکیم (۱۹۸۷ - ۱۸۹۸) میخوانیم: وی پس از آنکه درس حقوق را رها کرد، به ادبیات روی آورد و از جوانی به نمایشنامهنویسی مشغول شد. الحکیم را پدر نمایشنامهنویسی مدرن مصر و دنیای عرب میدانند. دغدغههای روشنفکرانه، شخصیتپردازیها و فضاسازیهای انتزاعی، دیالوگهای ماهرانه، بهرهبرداری مدرن از اسطوره و تأثیرپذیری از سمبولیسم فرانسوی، ویژگیهای اصلی نمایشنامههای اوست.
او برندهی گردنبند نیل (مدال افتخار) در سال ۱۹۷۵ و جایزهی تقدیری دولت در حوزهی ادبیات در سال ۱۹۶۰ و دارندهی نشان درجهی یک هنری و دکترای افتخاری از آکادمی هنرهای مصر نیز هست.
توفیق الحکیم، خود در مقدمهای که بر نمایشنامهاش نوشته، آورده است: نبض زندگی در هر ملتی شبیه نبض زندگی در یک بدن است. این نبض احساس خیروشر و آگاهی نسبت به درست و نادرست بودن امور است. از آنجایی که مغز، مرکز احساسی و آگاهی در بدن انسان است، بنابراین این مرکز در یک ملت نیز همان مغز است و مغز ملت نیز فکر و متفکران هستند.
بنابراین زندگی هر ملتی فقط با احساس و آگاهیاش نسبت به حوادثی که برایش رخ میدهد معنا پیدا میکند. احساس مصر و آگاهیاش اوایل این قرن ـ قرن بیستم ـ و پیش از آن، نیازش به داشتن صدا و اراده در حکومت بر خودش بوده است. حداقل در عرصهی داخلی، آن هم تا زمانی که اشغالگر انگلیسی در عرصهی خارجی فلجش میکرد. بنابراین صدای خود را بلند کرد و از خدیو خواستار قانون اساسی شد. جوانان ملت آن زمان هرگاه کاروان خدیوی از کنارشان میگذشت فریاد میزدند «قانون اساسی، ای افندی ما». هنگامی که انقلاب ۱۹۱۹ به وقوع پیوست و منجر به اجرای قانون اساسی شد که نوعی از دموکراسی را تضمین میکرد، دیدگاه مردم در آن شنیده شد و تصاویری از نشان دادن آگاهی از اموراتش و مشکلاتش نمایان و بدینترتیب آشکارشدن نشانههای زندگیاش و تشکیل شخصیتاش آغاز شد. ولی این دموکراسی دیری نپایید و با اختلافهای حزبی از مجرای طبیعیاش منحرف شد، اختلافاتی که دستهای پنهان در کاخ و سیاست انگلیسی برای ایجاد تفرقه میان اقلیت و اکثریت آن را هدایت میکرد و به آن دامن میزد. اهل فکر آزاد از این انحراف آگاه شدند و شروع کردند به نوشتن دربارهی آن. من در عمل کتاب «درخت حاکمیت» را برای به تصویر کشیدن انحراف دموکراسی و جعل آن نوشتم.
توفیق الحکیم در بخشی دیگر از مقدمهاش پس از توضیح وقایع سیاسی مصر مینویسد: هنگامی که انقلاب ۱۹۵۲ رخ داد و امیدوار شدیم که این تصحیح و هدایت توسط این انقلاب صورت میگیرد، فهمیدیم که این تصحیح در چارچوب حاکمیت مطلق روی میدهد. باوجوداین، به این سوسیالیسم به عنوان جایگزین دموکراسی، یعنی جایگزین آزادی لیبرالیسم، رضایت دادیم. اما با گذشت زمان بهتدریج برای ما روشن شد که عملی کردن سوسیالیسم در کشور ما بهمانند عملی کردن دموکراسی تبدیل شده است و آنچه انحراف و جعل دموکراسی قبل انقلاب میدانستیم، حالا انحراف و جعل سوسیالیسم با آن برابری میکند. زیرا عملیکردن سوسیالیسم به شکل درست آن نمیتواند منجر به شکلگیری این سطح اجتماعی بد برای مردم شود، وگرنه خود سوسیالیسم ناامیدکنندهی ملتها میبود. اگر دموکراسی در کشور ما به نوعی به فرصتطلبی سیاسی تبدیل شد، حالا سوسیالیسم در کشور نیز منحرف و به نوعی دزدی بوروکراتیک تبدیل شده است.
به همین دلیل این وضعیت را در کتاب «خرها» به تصویر کشیدم که از حیث پرداخت هنری کاریکاتوری شبیه چیزی است که پیش از این در کتاب «درخت حکومت» به تصویر کشیده بودم. برای آگاهی کسانی که میپرسند چرا اینهمه تصاویر در کتاب «خرها» در دوران قبل ظاهر نشده است، باید بگویم که تصویرسازی در همان دوران قبل در عمل برای روزنامهی الاهرام فرستاده شد تا منتشر شود و با حضور شاهدانی مورد بررسی قرار گرفت، ولی سردبیر وقت الاهرام احساس کرد در صورت انتشار آنها دچار مشکل میشود و دو نمایشنامهی اول و دوم یعنی «خر میاندیشد» و «خر مینویسد» را مدتی طولانی در دفتر خود زندانی کرد و انتشار آنها را غیرممکن دانست. بدینترتیب، آگاهی پیدا شد، قلم نوشت، اما نشر مانع شد و این قبلاً در مصر رخ نمیداد. «درخت حکومت» که حاوی بهسخره گرفتن حاکمانی بود که در کرسی قدرت بودند منتشر شد، بدون آنکه کسی جرئت کند از انتشار آن جلوگیری کند.
الحکیم در پایان مینویسد: از خوششانسی، جوهرهی مردم ما ـ همیشه ـ سالم است و خدشهای به آن وارد نمیشود و فلز آن گرانقیمت است. جوهر جاودان و فلز گرانقیمت علیه جعل هستند. باید صفحهی جدیدی را آغاز کنیم که حد فاصل جعل و راستی و بیماری و سلامت باشد. همچنین نمیتوان از سلامت با پنهان کردن بیماری دفاع کرد. علاوه بر آن باید از سلامت آینده با فاش کردن آنچه در گذشته بود، دفاع کرد.
نمایشنامهی «خرها» را بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه در ۱۵۴ صفحه و به قیمت ۱۴ هزار تومان منتشر کرده است.