باورهایی از گذشته

شرق: موضوعاتی مانند باور به جن، چشم بد، نفرین و سوگند و چگونگی مقابله با این گزندها در باورهای اسلامی باقی‌مانده از دوران قبل از اسلام است. ادوارد وسترمارک انسان‌شناس سرشناس قرن نوزدهم در اثر خود «بازمانده‌هایی از فرهنگ دوران جاهلی در تمدن اسلامی» که اینک به قلم علی بلوکباشی به فارسی ترجمه شده با رمزگشایی از مفاهیم نقش‌های نمادین و طرح‌هایی چون پنجه و چشم در آثار باستانی، بسیاری از زمینه‌های اعتقادی و باورهای مردم را توضیح داده و روشن کرده است. این کتاب حاصل پژوهش‌های میدانی و کتابخانه‌ای نویسنده در فرهنگ رفتاری و عقاید و باورها و مناسک دینی و سنتی گروهی از مسلمانان جهان به‌ویژه مسلمانان بربرهای آفریقای جنوبی است. نویسنده با دیدگاهی جامعه‌شناسانه و انسان‌شناسانه به آمیختگی فرهنگ‌ها و تاثیرات آنان پرداخته است. ادوارد وسترمارک، فیلسوف، جامعه‌شناس و انسان‌شناس فنلاندی در قرن نوزدهم و بیستم بود که کتاب‌ها و مقالات علمی و تحقیقی فراوانی در موضوع‌های گوناگون، به‌ویژه ازدواج، علم اخلاق، دین، باورها و آیین‌های دینی از او به‌جا مانده است. شماری از آثار او در زمره کتاب‌های مهم حوزه انسان‌شناسی به‌شمار می‌آیند. کتاب «تاریخ ازدواج انسان» که به چندین زبان ترجمه شده از جمله این آثار است. وسترمارک در این کتاب نظریه هرج‌ومرج جنسی در میان گروه‌های انسان‌های اولیه را رد می‌کند و اعتقاد دارد که تک‌همسری شکل اصلی ازدواج در میان مردمان دوران باستان  بوده است.
کتاب حاضر اولین ترجمه از آثار این نویسنده به فارسی محسوب می‌شود. این اثر مجموعه‌ای از  درس‌گفتارهای وسترمارک در زمان تدریس در دانشگاه لندن است که پس از تهیه و گردآوری در ۱۹۲۶، در دو جلد به نام «آئین و باور در مراکش» به چاپ رسانده است. او پس از چند سال همین اثر را در قالبی نوین در بهار سال ۱۹۳۳ چاپ و منتشر کرد. وسترمارک در این اثر فرهنگ، رفتارها، عقاید، باورها و مناسک دینی مردم مراکش را پس از ورود و گسترش اسلام در سرزمین‌های آفریقای شمالی و گرایش مردم آفریقا به‌ویژه بومی‌های بربر به اسلام با استناد به سندهای معتبر کتبی و پژوهش‌های میدانی بررسی کرده است. وسترمارک آمیختگی‌های فرهنگ این مردم در برخی عرصه‌های رفتاری، اعتقادی و مناسکی را با پاره‌ای از عناصر بازمانده فرهنگی شرک‌آمیز اقوام و قبایل روزگاران پیشین مورد توجه و بررسی قرار داده است. پژوهش او در مراکش بیشتر در زمینه دین، عقاید و مناسک مذهبی و اعمال جادویی مردم آن سرزمین، به‌ویژه مردم قبایل بربر، متمرکز بوده است. وسترمارک کوشیده است تا به شماری از بازمانده‌های سنت‌های کهن قبیله‌ای و رفتارها و باورها و اعمال شرک‌آمیز دوره جاهلی اعراب و بربرها دست یابد که با اسلام‌آوردن مردم آن دیار از میان نرفته بودند و هنوز هم می‌توان این باورها و اعمال آمیخته با فرهنگ بومی و اسلامی دوره جاهلی را در میان ایشان مشاهده کرد.
کتاب وسترمارک از کتاب‌های مهم کلاسیک جهان در جامعه‌شناسی و فرهنگ‌پژوهی است که با استفاده از منابع ارزشمند به زبان‌های مختلف و مطالعات میدانی در طول سال‌ها اقامت وی در مراکش گرد آمده است. این کتاب از منابع تحقیقی- تطبیقی معتبر در انسان‌شناسی دین و از اسناد مهم مورد استفاده پژوهشگران در زمینه مردم‌نگاری فرهنگ و دین و مذاهب بوده است. مترجم در مقدمه خود تلاش کرده خواننده را با نویسنده و آثار وسترمارک و جامعه مسلمان مراکش و اقوام بربر، خاستگاه قومی و تاریخی، ویژگی‌های فرهنگی و زبانی و سازمان اجتماعی و فرهنگی و سیاسی قبایل بربر آشنا سازد. همچنین در جای‌جای کتاب حواشی و تعلیقات مفصلی آورده که شامل پژوهشی تطبیقی میان فرهنگ عرفی جامعه سنتی مسلمان ایران با فرهنگ بومی جاری در جامعه مسلمان مراکش درباره برخی رفتارها و باورها و آداب و سنت‌ها و آیین‌های مشترک میان مسلمانان ایران و مراکش است. افزوده‌های مترجم بر این موضوعات در بخش‌های ششگانه تعلیقات، کتابشناسی تعلیقات، و واژه‌نامه و نمایه موضوعی بر غنا و ارزش علمی این کتاب افزوده است.
جن، چشم بد (یا چشم‌زخم)، نفرین و سوگند، قداست و فراگیری و مظاهر آن از جمله مهم‌ترین مضامینی هستند که در کتاب مورد بررسی قرار می‌گیرند. نویسنده در این زمینه به گرایش‌های شرک‌آلود اعراب در زمان ظهور اسلام، و همچنین به باورها و اعمال رایج در سرزمین‌هایی می‌پردازد که اسلام در آنها راه یافت. نویسنده در بخشی دیگر به بررسی و تحلیل مفاهیمی چون نفرین و سوگند، برخی رفتارهای اجتماعی چون مهمان‌نوازی و در کنار آن حفاظت از پناهجو و باورهایی درباره پیمان‌بستن و اهمیت آن میان مردم، پرداخته است. اهمیت مبحث قداست سبب شده است تا مؤلف در بخش دیگر کتاب به موضوع قداست از منظر مظاهر و حساسیت‌های اجتماعی باورمندان به این مقدسات بپردازد. 
وسترمارک در بخش آخر کتاب به شرح بقایایی از فرهنگ بربر و رومی می‌پردازد که در برخی از آیین‌های اسلامی رسوخ کرده است. از میان آنها می‌توان به مناسک معمول سال نو، مناسک آتش و آب در عاشورا نزد مسلمانان تونس، مراکش و هند، و سایر بایدها و نبایدها و باورها در برخی مناسک و آراء مؤلف درخصوص خاستگاه این مناسک و جشن‌ها اشاره کرد. از نقاط قوت کتاب، نمونه‌ها و مثال‌هایی است که وسترمارک در رابطه با موضوعات کتاب بیان کرده است. ارائه طرح‌ها و تصاویر مختلف درباره موارد مختلف و ذکر واژه‌ها و اصطلاحات مربوط به مراسم مختلف و جشن‌ها از دیگر ویژگی‌های کتاب است. او نشان می‌دهد که شماری از رفتارهای فرهنگی و مناسک آیینی و اعتقادات و باورهایی که در میان کنش‌ورزان مسلمان قبایل بربر سرزمین مراکش رواج دارد، ریشه در فرهنگ اسلامی ندارند و با روح و ایمان اسلامی ناسازگار به نظر می‌آیند و با فرهنگ شرک‌آمیز پیشین قبایل بربر و عرب‌های دوره جاهلی پیوند دارند. شماری از این دسته عناصر فرهنگی شرک‌آمیز فقط با رنگ و جلای دینی قادر به بقا و ادامه حیات خود بوده‌اند.
 همچنین وسترمارک نشان می‌دهد که هرچند این مجموعه عناصر شرک‌آمیز ارتباطی به فرهنگ اسلامی ندارند و حتی در تقابل و تناقض با آموزش‌ها و ارزش‌های اسلامی قرار دارند ولی در زندگی مردم کاربرد همگانی داشته و کم‌وبیش نافذ  و اثرگذار بوده‌اند.