زندگی با منطق خیر جمعی

ایران: نیمه اول سال ۱۳۹۷ با مجموعه‌ای از التهاب‌های اقتصادی و سیاسی گذشت چنانکه معیشت مردم را دشوار کرده است. شاهد هستیم که در میان آشفتگی‌های اقتصادی و بحران‌های ناشی از آن، مهم‌ترین خصیصه‌ای که رشد می‌کند تمایل فزآینده به «خودخواهی» و «سودجویی‌های فردی» است. گسترش این نوع میل،‌ بیش از هر چیزی «انسجام اجتماعی» را متزلزل می‌کند. گزارش‌های انبوهی که از احتکار،‌ رانت‌خواری و سودجویی... به گوش می‌رسد، شاهدی است بر این مدعا که تعلقات اجتماعی بواسطه ناامنی‌های ناشی از اقتصاد بحران‌زده کاهش یافته است. وقتی جامعه‌ای به این نقطه برسد،‌ مجموعه‌ای از ارزش‌های اخلاقی و فرهنگی و مذهبی که موجب پیوند فرد به دیگران و گسترش تعهد فرد به جامعه می‌شوند،‌ افول می‌یابد چرا که «ناامنی معیشتی» بیشترین صدمه‌ها را به نظام اخلاقی و ارزشی یک جامعه می‌زند.
در چنین شرایطی که جامعه ما دچار فشارهای فزاینده‌ای در تداوم و انسجام و همبستگی‌اش است، بیش از هر زمانی به فرصت‌ها و نیروهایی احتیاج داریم که باز هم جامعه را تقویت و بازتولید کنند، نیروهایی که تک تک افراد را در بستری ارزشی و اخلاقی به دیگران و جامعه پیوند دهند. این نیروی انسجام‌بخش و احیاگر جامعه،‌ «آیین‌ها» و بویژه «آیین‌های مذهبی» هستند که از خلال آنها نه تنها «هویت دینی» افراد و گروه‌ها، بلکه «هویت اجتماعی» و «تعلقات جمعی» و «انسجام اجتماعی» آنان بازتولید و بازسازی می‌شود. آیین‌های دینی، ما را هرچه بیشتر به جامعه معطوف می‌کنند و در خلال آنها یاد می‌گیریم که حیات و بقای ما در گرو حیات و بقای جامعه است و هرچه بیشتر باید از نفع فردی در راه «خیر جمعی» چشم پوشی کرد.
در جامعه ایرانی مهمترین آیین‌های مذهبی که کانون بازتولید و بازسازی هویت‌های اجتماعی و انسجام اجتماعی هستند،  آیین‌های عزاداری ماه محرم هستند که از خلال آنها، افراد نه تنها باورها و ارزش‌های محوری خود را دوباره تجربه و تقویت می‌کنند، بلکه بواسطه جمعی بودن این آیین‌ها،‌ عمیق‌ترین سطح تعلقات جمعی افراد و پیوندهای اجتماعی و فرهنگی آنان نیز بازسازی می‌شود.
ایام عزاداری ماه محرم فرصتی است که «من» ها به «ما» های بزرگ پیوند بخورند و زندگی در «منطق خیر جمعی» تداوم پیدا کند. هرچند شاید از خلال برخی اجراهای آیین‌های عزاداری ماه محرم، بتوان موارد فردی و استثنایی از سودجویی و تظاهرها و... را هم دید،‌ اما کلیت و جریان اصلی آیین‌های عزاداری بیانگر فرصت و فضایی است که جامعه خودش را در «جامعه بودن» احیا می‌کند.
نگاهی به نحوه مشارکت افراد در آیین‌های عزاداری به خوبی نشان می‌دهد که چگونه این آیین‌ها نه تنها ما،‌ که جامعه را هم احیا می‌کنند. هر کدام از ما برای شرکت در یک مراسم عزاداری به هیأت یا حسینیه یا مسجدی می‌رویم که بیشترین تعلق اجتماعی و نزدیکی ذهنی و عقیدتی را بدان داریم. همین تعلق نیز خودش زمینه اثرگذاری جدی آن فضا بر روح و ذهن ما را ایجاد می‌کند.
مهم‌ترین رفتارهایی که در ایام ماه محرم می‌توان از مردم دید، اعم از نذری دادن،‌ مشارکت در مجالس عزاداری، مشارکت در برگزاری و برقراری تکیه‌ها و سایر فعالیت‌های عزاداری،‌ مهم‌ترین خصیصه‌اش آن است که هر فرد عزاداری،‌ فارغ از اینکه در حالت عادی در جامعه چه مقام و منزلتی دارد و در چه موقعیت اقتصادی و سیاسی قرار گرفته است، در مواجهه‌ای عمیقاً اخلاقی با دیگران و با تواضع کامل سعی می‌کند به عزاداران دیگر خدمت‌رسانی کند.
مشارکت در عزاداری محرم در جامعه ایرانی، علاوه بر وجوه متعالی و مذهبی، تجربه‌هایی برای از خودگذشتن، دیگرخواهی اخلاقی،‌ ایثار و  فعالیت‌های خیرخواهانه جمعی را برای ما فراهم می‌کند. از خلال این آیین‌های عزاداری است که یاد می‌گیریم منافع فردی و مادی خودمان را به خاطر منافع ارزشی و اخلاقی جمع‌محور،‌ کنار بگذاریم و میل فزاینده به خودخواهی و منفعت‌طلبی فردی را در راستای آرمان‌های اخلاقی جمعی مهار کنیم.
البته در میانه این شرایط آیینی و فرصت بی‌نظیری که ماه محرم برای احیای جامعه ایرانی فراهم کرده، نقش مداحان و خطیبان نیز بسیار مهم است. آنچه که می‌تواند در این شرایط ملتهب اقتصادی به نفع جامعه باشد،‌ تبلیغ همه‌جانبه «اخلاق اجتماعی» در منبرها و مداحی‌ها است. در شرایط فعلی مهمترین سیاست دینی در مجالس عزاداری می‌تواند کمک به احیای جامعه‌ای باشد که زیر فشار منفعت‌طلبی‌ها و ناکارآمدی‌ها، کمر خم کرده و بشدت در بحران است. از سوی دیگر، مدیران رسمی کشور که مردم نیز آنان را در مظان ناکارآمدی قرار داده‌اند،‌ فرصتی دارند که به جای گفتارهای رسانه‌ای و تبلیغاتی،‌ به کارهای عینی و عملی بپردازند که باری از دوش مردم بردارند.
به عبارت دیگر، در میانه این آشفته بازار سونامی احتکار،‌ ناکارآمدی مدیریتی،‌ دخالت‌های بین‌المللی و...، فضای ماه محرم فرصتی است که جامعه کم رمق امروز ما، خودش را احیا کند. برای این احیا نیز نیازمند منبرها و مداحی‌هایی هستیم که عمیقاً به منافع کلان جامعه و ارزش‌های عمیق انسانی و اخلاقی بپردازند و مدیرانی که به جای گفتارهای متغیر، عمل‌های متعین و فایده‌مند برای ارتقای نظام معیشتی مردم انجام دهند.
به دلیل فضای روحی و روانی ایام ماه محرم،‌ مردم قدرت تحمل بیشتری پیدا می‌کنند،‌ گویی آنان حاضر می‌شوند که بیشتر از ارزش‌های جمعی و جامعه‌محور،‌ تبعیت کنند. به یاد داشته باشیم اگر این فرصت کلیدی برای احیای جامعه از دست برود  و محتوای منبرها و مداحی‌ها به موضوعات پیش‌پاافتاده یا اغراض سیاسی- جناحی آلوده شود و اقدامات مدیران و نهادهای سیاسی کشور نیز کارآمدی و کفایت کافی را به اثبات نرسانند،  فشار روانی ناشی از بحران‌های شش ماه اول و تداوم آن در این ایام و روزهای پس از ماه محرم می‌تواند بستری برای تنش‌های اجتماعی بزرگتر شود. از این منظر، ماه محرم،‌ فارغ از پتانسیل‌های مذهبی،‌ فرصت‌های نابی را برای «توسعه اجتماعی» و افزایش «سرمایه اجتماعی» و همچنین «احیای جامعه» فراهم کرده است که اگر این فرصت حیاتی از دست برود،‌ باید منتظر پیامدهای جبران‌ناپذیر آن بود.
جامعه شیعی همیشه حول آیین‌های عزاداری محرم خودش را احیا کرده و هویت اجتماعی‌اش را بازتولید کرده است. «جامعه بودگی» جامعه شیعی از خلال ارزش‌های اسلامی است که بیش از همه در بستر آیین‌های عزاداری ماه محرم تداوم یافته و بازتولید شده است. در میانه این بحران‌ها،‌ باز هم برکت این ماه است که می‌تواند فرصتی برای احیای جامعه باشد.