استعمارستیزیم، اما نظریه نداریم؟

مهر: گایاتری چاکراورتی اسپیواک یکی از مهم‌ترین اندیشمندان حال حاضر جهان در حوزه نظریه‌ها و رویکردهای نقد پسااستعماری است. از این فیلسوف فرهنگ تاکنون هیچ کتابی به فارسی ترجمه نشده است.

به نظر می‌رسد که جریان ترجمه آرا متفکران غربی در ایران مسیر درستی را طی نمی‌کند. گاه اندیشمندی در ایران مد شده و ترجمه‌های بسیار از آثار او ارائه می‌شود و حتی ممکن است یک کتاب با ترجمه‌های گوناگون و عناوین متفاوت منتشر شود، اما به متفکران مهم دیگر توجهی نشود. این مشکل در حوزه ترجمه آثار متفکران مهم و اثرگذار در قیدِ حیات بیشتر به چشم می‌خورد.

گایاتری چاکراورتی اسپیواک، متفکر در قید حیات هندی ــ آمریکایی، از این دست از اندیشمندان است. نظریه‌های او بویژه برای جامعه امروز ایران در حوزه‌های فرهنگ و سیاست می‌تواند بسیار تاثیرگذار باشد و طرحی نو در جریان‌های نقد بیاندازد.

مشکل ما کمبود نظریه است و برای افتادن در مسیر تولید نظریه نیاز داریم تا ابتدا نظریه‌های جهانی را بومی کنیم و اندیشه اسپیواک خلأ ما را در این حوزه پر می‌کند. بنابراین مترجمان و مفسران باید به ترجمه آرا اسپیواک و در دسترس قرار دادن آن به جامعه ایرانی بیش از پیش بکوشند. منظومه فکری اسپیواک نزدیکی زیادی به فرهنگ ایرانی ــ اسلامی دارد و می‌توان به بومی سازی آن فکر کرد.

چرا آرا اسپیواک مهم است؟

غرب‌ستیزی و مبارزه با استعمار یکی از مهم‌ترین ایده‌های معمار انقلاب اسلامی ایران و انقلابیون بود، اما اینکه تا چه میزان توانستیم استعمارستیزی را در رویکردهای سیاسی، فرهنگی و اقتصادی کشور پیاده کنیم، جای بحث دارد.

اینکه ما منتقد استعمار هستیم، اما در اقتصاد رویکردهای او را دنبال می‌کنیم یکی از ایرادات ساختاری ماست که به نظر می‌رسد به دلیل نبودن نظریه‌های کاربردی رخ داده است. تئوری «غرب‌زدگی» احمد فردید به دلیل یکپارچه انگاری غرب در نظر او کارآیی چندانی برای امروز ما ندارد.

متاسفانه ما چندان به نظریه‌های مهم بویژه در رویکردهای پسا استعماری در اندیشه، هنر و ادبیات روی نیاورده و آثار مهم را ترجمه نکرده‌ایم و اسپیواک یکی از مهم‌ترین اندیشمندان در نظریه‌های پسااستعماری به شمار می‌آید.

اسپیواک استاد صاحب کرسی در دانشگاه کلمبیا بوده و عضو بنیان‌گذار انستیتو ادبیات تطبیقی و جامعه این دانشگاه است. در منظومه فکری اسپیواک قواعد سنتی پژوهش عقلی ــ منطقی دانشگاهی افق‌های دید را نسبت به اجتماع، سیاست و اقتصاد محدود کرده است. او اصرار دارد پیش از آنکه چیزی درباره متن اقتصادی، جهانی سازی یا ستم جامعه پدرسالار بر زنان جهان سوم، بیاموزیم، ابتدا باید آموخته‌های خود از نظامم تبعیض آمیز دانش غربی را ناآموخته تلقی کنیم. اسپیواک معتقد است که این نظام با برخورداری از امتیازهای ویژه خود، به طور غیرمستقیم در خدمت منافع دوران استعمار و نواستعماری قرار داشته است.

آثار و آرا اسپیواک

اسپیواک در جهان اندیشه بیشتر به دلیل مقاله معروف و بحث برانگیزش با نام «آیا زیردستان می‌توانند سخن بگویند؟» که از متون پایه‌ای پسااستعماری به شمار می‌آید، شناخته می‌شود. مقاله‌ای که در ایران هنوز رنگ انتشار به خود ندیده است. اسپیواک همچنین شاگرد پل دومان بود که پس از ژاک دریدا مهم‌ترین فیلسوف و نظریه‌پرداز حامی تئوری «واسازی» است. (از پل دومان نیز منابع چندانی به فارسی ترجمه نشده اس.) به همین دلیل اسپیواک کتاب درباره دستور زبان شناسی» دریدا را ترجمه کرد ومقدمه مشهوری بر آن نوشت.

به طور کل اسپیواک را بیشتر به سبب کاربرد آشکارا سیاسی نظریه‌های انتقادی و فرهنگی معاصر برای به چالش‌کشیدن استعمار در روش‌های خوانش و اندیشیدن درباره ادبیات و فرهنگ می‌شناسند. باید اشاره کرد که رویکرد و دامنه نظریه‌پردازی اسپیواک زمینه‌های گوناگونی را در برمی‌گیرد؛ از مارکسیسم و فمینیسم گرفته تا واسازی و نظریه پسااستعماری. همچنین نظریه او درباره جهانی سازی نیز از نظریه‌های پیشرو در این زمینه به شمار می‌رود. یکی از مهم‌ترین کتاب‌های او «منتقد پسااستعماری» نام دارد که در سال ۱۹۹۰ منتشر شد.

اسپیواک در بازار کتاب ایران

با تمام اهمیت اسپیواک در جهان فرهنگ و اندیشه، اما تنها یک کتاب درباره او به فارسی منتشر شده و هنوز کتاب‌های او رنگ بازار اندیشه ایران را به خود ندیده‌اند، این در صورتی است که در کتاب‌ها و مقالات تألیفی در حوزه فرهنگ و ادبیات ارجاعات بسیاری به آرا و اندیشه‌های او می‌شود.

نام کتاب منتشر شده درباره این فیلسوف فرهنگ «گایاتری چاکراورتی اسپیواک» است. نویسنده این کتاب استفان مورتون و مترجم آن ترجمه نجمه قابلی است. «گایاتری چاکراورتی اسپیواک» در سال ۱۳۹۲ توسط نشر بیدگل با شمارگان هزار و ۱۰۰ نسخه منتشر شد و با توجه به نایاب شدن آن، هنوز رنگ تجدید انتشار به خود ندیده است.

همچنین در سایت کتابخانه ملی کتاب «آیا فرودست می‌تواند سخن بگوید» اسپیواک با ترجمه ایوب کریمی توسط نشر فلات ثبت شده است، اما خبری از این کتاب در بازار کتاب ایران نیست. همچنین دو مقاله اسپیواک نیز قرار است در قالب کتاب «نظریه در حاشیه» با ترجمه پیمان خان‌محمدی از سوی نشر بان منتشر شود.