شهرآرا: امروزه با وجود همه امکانات و پیشرفت وسایل نقلیه و
نیز ابزارهای ارتباط جمعی، کمتر کسی حاضر میشود رنج سفر را به جان بخرد و برای
دریافت حقیقت راهی شهرها و کشورهای گوناگون شود. حتی شاید حاضر نباشیم با همان
ابزاری که در اختیارمان هست، جستوجوگر حقیقت باشیم و از هرآنچه از گذشتگان به ما
ارث رسیده است کجدار و مریز تبعیت میکنیم. حدود ۱۴ سده پیش «روزبه» نامی از سرزمین ایران در نبود امکانات امروزی تن به هجرت
میدهد تا بهترین دین را برای حیات دنیایی خود انتخاب کند. روزبه که از ایران به
سرزمینهای همسایه در غرب آسیا همچون شام و سپس به اروپای مرکزی سفر میکند و در
ادامه، کارش به مکه و مدینه کشیده میشود، از آیین زرتشتی به کیش مانوی میگراید و
بعد مسیحیت و در نهایت دین اسلام را اختیار میکند تا به آرامش دلخواه میرسد. او
در شمار نزدیکان پیامبر اسلام درمیآید و ایشان او را «سلمان» نام مینهند تا به
سلمان فارسی اشتهار پیدا کند. به مناسبت روزی که در گاهنامهها روز بزرگداشت این
مرد بزرگ تاریخ اسلام ثبت شده، درباره او با دکتر مصطفی گوهری فخرآباد، پژوهشگر و
عضوهیئتعلمی گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی دانشکده الهیات در دانشگاه فردوسی مشهد،
به گفتوگو نشستهایم.
با توجه
به جایگاه والای سلمان فارسی در تاریخ اسلام و تشیع، آیا ثبت روز بزرگداشت او در
تقویم میتواند به اندازه بایسته او را به جامعه ایرانی معرفی کند؟
طبعاً الگو کردن چنین افرادی با همین سالگردها و یادنامهها امکانپذیر
است. سلمان شخصیتی چندوجهی دارد که جامع صفات مؤمن و مسلمان واقعی است. از سویی
بسیار اهل تحقیق و کاوش در مباحث دینی است که در کمتر انسانهایی چنین علاقهای به
شناخت و معرفت حق وجود دارد. مطالعه زندگی او نشان میدهد که بهمعنای واقعی
«سرگشته راه حق» بوده است. از دیگرسو انسان بسیار صادق و درستکرداری بوده است و
کسی تاکنون نقص و ایرادی بر مسلمانی او نگرفته است. بُعد دیگر او حمایت و طرفداری و اطاعت از اهلبیت(ع) در بحرانیترین
لحظات است چنان که هیچگاه امامعلی (ع) را تنها نگذاشت و همواره معتقد به ایشان بود.
طبقه اجتماعی
و زیست سلمان چه نقشی در روح جستوجوگر او و راهیشدنش برای یافتن حقیقت داشته
است؟
سلمان یک ایرانی از طبقه بالای اجتماع و به اعتقاد برخی از طبقه
اُسواران فارس یا از دهقانان جَی است که محلی در نزدیکی اصفهان بوده است. به هر
حال این وضعیت مالی مرفّه که میتواند سبب هلاکت خیلی از جوانان شود در این جوان تأثیر
عکس داشته و اگر آنچه درباره سرگشتگی و حقیقتجویی وی پیش از پذیرش اسلام گفته شده
است، صحیح باشد باید گفت که این ثروت فراغ بالی به او داده است که بیتوجه به غم
نان در پی خدا بیفتد و توفیق نیز رفیق راهش شود و به دست پیامبراکرم(ص) به اسلام
بگرود. بر طبق اخبار تاریخی او بر دین زرتشتی و شاید هم مزدکی بوده که آن را نمیپسندیده
است و درپی تحقیق از علمای مسیحی، مخفیانه مسیحی میشود و پس از اطلاعیافتن
خانواده از شهرش میگریزد. ظاهراً سلمان باتوجه به بشارتهایی که از مسیحیان
درباره محمد (ص) شنیده بود به عزم دیدار ایشان راهی حجاز میشود. او در بین راه اسیر میشود
و بهعنوان برده به مردی یهودی در مدینه فروخته میشود. پس از آمدن رسولا...(ص) به مدینه به خدمت ایشان مشرف میشود و احتمالاً از همین هنگام نیز نام
او از روزبه به سلمان تغییر مییابد. او با کمک مسلمانان آزاد میشود. در غزوه خندق
که ۱۰ هزار تن
از مشرکان بزرگترین لشکر آن زمان را تشکیل داده و به عزم نابودی اسلام عازم مدینه
بودند، سلمان به رسولا... (ص) پیشنهاد حفر خندقی را دور قسمتی از شهر که حفاظ
نداشته است میدهد و با این مشاوره به موقع حافظ کیان اسلام میشود؛ به هر حال
جایگاه ایشان در نزد پیامبر (ص)
آنچنان بالا و خودش محبوب ایشان بود که حدیث «سلمان منّا اهل البیت»
در حق ایشان شرف صدور مییابد. ایشان پس از رحلت پیامبر(ص) در امور مسلمین نقش فعالی
ایفا کرد و بنا بر مشهور از سوی عمر برای امارت و حکومت مدائن برگزیده شد و در
همانجا در سالهای ۲۰ تا ۲۸ هجری
از دنیا رفت.
نزدیکترین
متون تاریخی به روزگار سلمان که در آنها از او یاد شده است به چه زمانی برمی گردد؟
خوشبختانه از همان سده دوم توجه به شرححال رسول اکرم (ص) که اسوه
حسنه امت بودند در دستور کار مسلمانان قرار گرفت و در کتب سیره و مغازی که از قرن
سوم هجری برای ما باقی است، نام، یاد و عملکرد جناب سلمان ثبت است، مانند کتاب
سیره ابن هشام که در سده ششم به فارسی با عنوان «سیرت رسولا...» بهوسیله رفیع
الدین اسحاق بن محمد همدانی با استادی تمام ترجمه شد. همچنین در کتاب مغازی واقدی
که با ترجمه آقای مهدوی دامغانی موجود است نیز میتوان این مباحث را دید. افزون بر
اینها زندگینامه ایشان را در کتابهایی که از قدیم درباره صحابه رسولا...(ص)
نوشته شده است میتوان جست مانند کتاب طبقات ابن سعد با ترجمه آقای مهدوی دامغانی.
منابع
موجود درباره او چقدر درخور اعتنا و موثق است؟
طبیعی است که در مورد شخصیتهای مهم و برجسته علاقه به داستانپردازی
و جذابتر کردن ماجرا بیشتر وجود دارد و این آفتی است که تاریخ اسلام را نیز فرا گرفته
است ولی در حال حاضر کتابهای خوب و موثقی به قلم محققان نوشته شده است.از میان
کتابهای متعددی که مستقلاً درباره جناب سلمان نوشته شده است من توصیه میکنم آن
دسته از علاقهمندان به این شخصیت تاریخی که توانایی یا حوصله مراجعه به منابع کهن
را ندارند به این آثار مراجعه کنند: «بررسی سیر زندگی و حکمت و حکومت سلمان فارسی»
نوشته عطاءا... مهاجرانی؛ «سلمان پاک»
تألیف لویی ماسینیون و ترجمه دکتر علی شریعتی، و کتاب «نفس الرحمان فی
فضائل سلمان» تألیف خاتم المحدثین میرزا حسین نوری، استاد شیخ عباس قمی(ره).