بررسی نسبت مدرنیته و محیط‌زیست

مهر:  کتاب «خاستگاه‌های جهان مدرن» نوشته رابرت بی.مارکس به تازگی با ترجمه سعید مقدم توسط نشر مرکز منتشر و راهی بازار نشر شده است. این ترجمه از ویراست سوم این کتاب انجام شده که در سال ۲۰۱۵ به چاپ رسیده است.

رابرت بی.مارکس نویسنده این کتاب، استاد تاریخ و مطالعات محیط‌زیست کالج ویتی‌یر در کالیفرنیا است. «چین، تاریخ و محیط زیست آن» و «ببرها، برنج، ابریشم و گل و لای: اقتصاد و محیط‌زیست در دوران پسین امپراتوری چین» دو عنوان دیگر از تالیفات مهم او هستند. این نویسنده در سال ۱۹۹۶ جایزه آلدو لئوپولد را به‌خاطر بهترین مقاله ماهنامه تاریخ محیط زیست دریافت کرد. بی.مارکس چند مقاله دیگر هم درباره تاریخ محیط‌زیست چین نوشته است. او علاوه بر تدریس تاریخ در مقطع کارشناسی، دوره آموزشی خاستگاه‌های جهان مدرن را هم برای دانشجویان آمادگی کالج تدریس می‌کند.

بی.‌مارکس این کتاب را به این دلیل نوشت که رشته تحقیقاتی جدیدی درباره آسیا باعث شده بود که در پاسخ به این پرسش که «خاستگاه‌های جهان مدرن کدام‌اند؟» تردید به وجود آید. پیش از آن، گفته می‌شد برآمدن غرب، پیدایش جهان مدرن را توضیح می‌دهد. تحقیقات جدید در مورد آسیا، که جک گولدستون آن را «مکتب کالیفرنیا» می‌نامید، پرسش‌هایی در این زمینه مطرح می‌کرد که جهان مدرن ویژگی‌های اساسی خود را چرا و چگونه یافته است: جهان مدرن از نظر سیاسی به شکل دولت_ملت‌ها سازمان یافته از لحاظ اقتصادی بر سرمایه‌داری صنعتی متمرکز است. کاری که این مولف انجام داده، این است که تغییرات زیست‌محیطی را هم در این بحث در نظر گرفته است.

کتاب «خاستگاه‌های جهان مدرن» ۶ فصل و یک بخش جمع‌بندی دارد که به ترتیب عبارت‌اند از: «جهان مادی و تجارت جهانی»، «آغاز روایت تاریخ جهان مدرن با چین»، «امپراتوری‌ها، کشورها و "برّ جدید" ۱۷۷۵ - ۱۵۰۰»، «انقلاب صنعتی و پیامدهای آن ۱۸۵۰_ ۱۷۵۰»، «شکاف»، «گسست بزرگ» و «جمع‌بندی: تغییرات، تداوم‌ها و شکل‌گیری آینده». پیش از این فصول هم این بخش‌ها درج شده‌اند: فهرست نمودارها و نقشه‌ها، درباره نویسنده، مقدمه ویراست سوم، پیشگفتار: برآمدنِ غرب؟

به این‌ ترتیب، نویسنده در این کتاب، پیدایش جهان مدرن را از منظری جهانی بررسی کرده است و نکات جدیدتری نسبت به پژوهش‌های پیش از خود دارد که بر این نکته تاکید می‌کردند که اروپا ویژگی‌هایی داشته که به این قاره امکان می‌داده زودتر از دیگران مدرن شود و این صلاحیت اخلاقی و قدرت را داشته که مدرنیته را در باقی نقاط جهان گسترش دهد.

در قسمتی از این کتاب می‌خوانیم:

این منابع نیتروژن، تا اواخر قرن نوزدهم که کاهش یافتند، تولید مزارع را افزایش می‌دادند، اما در نهایت نیتروژن همچنان از خاک جذب می‌شد و به شکل مواد غذایی به شهرها انتقال می‌یافت. مشکل اصلی برای شهرها این است که چگونه همه فضولات انسانی (و حیوانی) را که در این فرایند روزانه تولید می‌شوند دفع کنند.

برخی از جوامع کشاورزیِ دارای شهر این مشکل را از طریق انتقال فضولات انسانی و سایر زباله‌های شهری به مزارع و با بازیافت و تبدیل آن‌ها به کود برای مزارع حل می‌کردند. دو مورد بسیار وسیع و دیرین این روش‌ها در چین و ژاپن بود؛ آنها از این راه شهرها را پاکیزه نگه می‌داشتند و نیتروژنی را که در فضولات انسانی دفع‌ شده بود به مزارع بازمی‌گرداندند. البته، شهرهای آمریکایی و اروپایی نیز روش‌هایی داشتند که به کمک آن «کود انسانی» را گردآوری می‌کردند و به مزارع بازمی‌گردادند. اما چون شهرهای صنعتی یکباره رشد کرده بودند و افزایش جمعیت‌شان بیشتر از آن بود که همه فضولات انسانی را بتوانند بازیافت کنند و بازگردانند، آن‌ها را به نهرها و رودخانه‌ها سرازیر می‌کردند، و نه‌تنها منابع آب را با فضولات انسانی و میکروب‌های بیماری‌زای موجود در آنها آلوده می‌کردند، بلکه نیتروژن پرارزش را در واقع «به هدر می‌دادند». آن‌قدر فضولات انسانی به رودخانه تیمز ریخته می‌شد که «بوی گند شدید» مقامات شهر را واداشت تا در سال ۱۸۵۸ شبکه فاضلابی بسازند تا فضولات را گردآوری کند و آن‌ها را دور از شهر به رودخانه بریزد تا بوی بدشان ساکنان لندن را نیازارد. گوانو و نیترات سدیم معادن پرو، که استخراج شده و به‌سرعت کاهش یافته بودند، فقط بخش کمی ازنیتروژن واکنش‌پذیری را جبران می‌کردند که باکتری‌ها هرساله فراهم می‌آوردند و در جریان آن خاک را نیتروژن‌زدایی می‌کردند. در فصل آینده خواهیم دید که این محدودیت ذخیره طبیعی نیتروژن در جهان چگونه به کمک فرایندی صنعتی برطرف شد. در این فاصله، چون نیتروژن برای کشاورزی ضروری بود، برنامه‌ریزان شهری این انگیزه را داشتند که تلاش کنند نیتروژن را از فضولات انسانی بگیرند و آن را به مزارع بازگردانند، یعنی آن را بازیافت کنند.

اولین تلاش صنعتی بزرگ برای حل مشکلات فضولات شهرها و روستاها که مرتبط به هم بودند در سال‌های اولیه قرن بیستم در شهر آمریکایی میلواکی رخ داد.

این کتاب با ۲۸۰ صفحه، شمارگان هزار نسخه و قیمت ۳۹ هزار و ۵۰۰ تومان منتشر شده است.