جلوه‌ای از هنر لیتوانی در ایران

گزارش تصویری نشست نقد و بررسی کتاب «فارسی زبانی»

جز از نیک نامی و فرهنگ و داد/

ز کردار گیتی مگیرید یاد

(فردوسی، پادشاهی دارای داراب)

یکی از نمایشگاه‌هایی که در پاییز ۹۷، در کتابخانه‌ی ملی ایران با هماهنگی‌های بخش بین الملل برگزار شد، نمایشگاه هنر کاغذبُری یا قطاعی[۱] بود که با همکاری انجمن هنرمندان فولکلور لیتوانی صورت گرفت و سفیر لیتوانی در ترکیه، جناب آقای آندریوس بروزگا[۲] نیز حضور داشت. ایران و لیتوانی تا امروز داخل خاک خود سفارت خانه ندارند و در صورت لزوم، از سفارت خانه‌های خود در کشورهای هم جوار استفاده می‌کنند. ایران از سفارت جمهوری اسلامی ایران در لهستان، و لیتوانی از سفارت خود در ترکیه برای فعلیت‌های مربوط به سفارت بهره می‌گیرد. علاوه بر سفارت لیتوانی در آنکارا، سفارت اسپانیا در تهران هم ویزای لیتوانی را که ویزای شنگن است در سال ۲۰۱۸ صادر می‌کرده[۳].

هنر یک رسانه‌ی جهانی است که انسان‌ها را دور هم جمع می‌کند. این قدرت خلاقیت انسانی است که ملت‌ها را به هم پیوند می زند و در عین حال، منحصر به فرد و بی نظیر. به کمک هنر ما بهتر می‌فهمیم که هستیم، از کجا آمده‌ایم و چه مشترکاتی داریم. هنر کاغذبُری قدمتی طولانی و یک سنت چند صد ساله در لیتوانی دارد. این هنر، کهن الگوها و انگاره‌ها و اسطوره‌های کهن تاریخ مشترک بشری را به کار می‌گیرد که در ایران هم آشناست. موادی که در آن به کار می‌رود، برای تولید این نوع از هنر، کاغذ است که هنوز هم در صنعت نشر کاربرد دارد و برای کتاب حیاتی است. نشر گمشده‌ی همه‌ی آنان که با کتاب و کتابخانه و جامعه سرو کار دارند، است. کاغذ ترد و شکننده است اما یک عالم حرف و سخن را در سینه دارد و می‌تواند بازگو می‌کند. به همین دلیل، جایی بهتر از کتابخانه برای نمایش هنر کاغذبُری نیست و کجا بهتر از کتابخانه برای نمایش این هنر. بررسی تاریخ این هنر نشان می‌دهد که خاستگاهی شرقی دارد و ثبت آن در یونسکو، مهر تأییدی است بر آن؛ از چین به ایران احتمالاً از راه ابریشم و از ایران به ترکیه عثمانی و از آن جا به اروپا رفته است و در هر سرزمینی، ظاهری نسبتاً مستقل و هویت همان سرزمین را با توجه به شرایط و نیازهای آن منطقه به خود گرفته است. لهستان و لیتوانی بخشی از اروپا را تشکیل می‌دهند که از هنر قطاعی یا کاغذبری استقبال کردند و در آن درخشیدند. به لحاظ جغرافیایی، لهستان به عثمانی نزدیک‌تر بود و جز کشورهای بالتیک به حساب نمی‌آید، به همین دلیل، در بالتیک شناسی Baltic Studies، لیتوانی، لتونی و استونی بررسی می‌شوند. ما در آینده به مناسبت، در نوشته‌های خود، بیش‌تر به این سه کشور زیبا با جذابیت‌های بی نظیر خواهیم پرداخت و هر جا لازم بود به ارتباطات فرهنگی آن با کشورهای دیگر اشاره خواهیم کرد.

از آن جا که لهستان را زودتر از لیتوانی در ایران معرفی کرده‌اند، بعضی از آن چه که میراث هنر و ادبیات لهستان معرفی شده، ممکن است لزوماً لهستانی نباشد لذا باید با احتیاط نگاه کرد. شاید تاریخ مشترکی که این دو کشور در برهه‌ای از تاریخ داشته‌اند، باعث شده در مواردی، معرفی میراث لیتوانی و لهستان با لغزش همراه شده باشد که به کمک روش علمی، می‌توان آن را به درستی معرفی کرد. هر دو کشور از زیبایی‌ها و جذابیت‌های منحصر به خود برخوردار اند و شناخت هر دو برای ایرانی‌ها می‌تواند خالی از لطف و ظرافت نباشد. علاوه بر تفاوت جغرافیایی دو کشور همسایه، زبان لهستانی با زبان لیتوانیایی فرق دارد. لهستانی به شاخه زبان‌های اسلاوی مثل روسی، بلغاری، اکراینی و چند زبان دیگر تعلق دارد؛ اما، لیتوانیایی زبان اسلاوی نیست و مثل زبان کشور لتونی تنها زبان‌های گروه بالتیکِ هندواروپایی به حساب می‌آید که از نظر قدمت و کهن بودن، زبان لیتوانیایی جالب است خصوصاً برای زبان شناسانی که به زبان لاتین علاقه دارند، می‌تواند جالب‌تر باشد.

طبق یافته‌های استاد ذکاء، مقایسه و سنجش کاغذبری در ایران و کشورهای دیگر، بر کشش، کوشش و درخشش بیش‌تر ذوق، استعداد و مهارت چشم و دست هنرمند ایرانی در مقایسه با هنرمندان کشورهای دیگر به استثنای هنرمندان چینی حکایت دارد. این مطلب در پیشگفتار کتاب یحیی ذکاء آمده است. در متن کتاب، پیشنه کاغذبری را تا سده نهم هجری دنبال می‌کند و رابطه‌ی آن را با «سایه بازی» طرح و تحلیل می‌کند. بخش دوم کتاب، به کاغذبری در کشورهای دیگر، در آسیا، اروپا و آمریکا می‌پردازد. و در بخش دیگر کتاب، به ترمنولوژی یا اصطلاح‌ها، ابزارها، موضوع‌ها و کاربردهای این هنر پرداخته شده همراه با تصاویری از آثار این هنر. کتاب، افزوده‌هایی نیز دارد که «خرده گیری و پاسخ آن» در ارتباط با کاغذبری و قطاعی از جمله‌ی آن افزوده‌هاست.

اگر چه این هنر در سراسر جهان محبوب است، اما فقط هنر قطاعی یا کاغذبری چینی در فهرست میراث فرهنگی یونسکو در سال ۲۰۰۹ ثبت شد. زیرا قدمت آن بیش از ۱۵۰۰ سال در چین است و ارزش‌های فرهنگی مردم چین را نشان می‌دهد. گفتنی است شکل مدرن این هنر یک صنعت تجاری شده است.

https://ich.unesco.org/img/photo/thumb/01590-BIG.jpg Buyang City, Anhui Province

بر گرفته از سایت یونسکو که در آن جا فقط هنر کاغذبری یا قطاعی چینی به ثبت رسیده است

در حالی که قطاعی یا کاغذبری در ایران عمدتاً در خدمت هنر کتاب‌آرایی و کتاب‌سازی قرار گرفت و برخی از قرآن‌ها و دیوان شاعران نیز با همین نقوش قطاعی، آراسته و آرایش می‌شدند، اما در لیتوانی سرنوشت دیگری برای آن رقم خورد و مسیر دیگری را طی کرد.

کاربرد دیگر این هنر در باغچه‌بری بود که در آن گل‌ها و درخت‌ها و یا دسته‌گل‌ها را به‌طور متقارن روی سطح تخته یا کاغذ یا مقوا می‌چسباندند که مثل نقشه قالی، خود را نمایان می‌ساخت، یا به شکلی دیگر، نقش گل‌ها و بوته‌ها را بریده و از آن‌ها به نحوی استفاده می‌کردند، گو این که بیش‌تر وقت‌ها باغچه‌بری‌ها اهمیت خود را در جشن‌ها نشان می‌دادند[۴].

در این هنر، هنرمندان بزرگی در ایران و لیتوانی ظهور کردند که آثار ارزش مندی محصول دستان هنرمند ایرانی و لیتوانی است که از نظر دقت، ظرافت، و زیبایی شگفت‌انگیز است. نباید هیچ وقت هنرهایی از این دست را به فراموشی سپرد.

علاوه بر جذابیت‌های هنری در لیتوانی، جذابیت‌های ادبی در بزرگترین کشور بالتیک، کم نیست. لیتوانی یک سنت ادبی‌ای دارد که باید آن را شناخت و از اهمیت آن نباید غافل شد. با توجه به قرن‌ها اشغال این سرزمین توسط بیگانگان، لیتوانی‌ها از طریق ادبیات، احساس خود را از هویت ملی حفظ کرده‌اند، که در این راه مدیون بقای زبانشان، زبان لیتوانیایی هستند. در قرن نوزدهم، به منظور قطع روابط سنتی میان لیتوانی و لهستان، انتشار کتاب‌ها به خط لاتین با محدودیت‌هایی همراه بود. اما، لیتوانیایی‌ها که اوضاع فرهنگی را چنین دیدند، دست از پا ننشستند و شبکه‌ای زیرزمینی از قاچاقچیان کتاب که به آن‌ها به زبان لیتوانیایی knygnešiai، مرکب از 'knyga' ) به معنی «کتاب» و 'nešti' به معنی «بردن») می‌گفتند، ظهور کردند و قد علم کردند و از جان و مال خود گذشتند برای توزیع متون چاپ شده و رساندن آن از خارج به داخل کشور. در این باره، کارهای زیادی شده و حتا فیلم‌های مستند ساخته‌اند و در آن مبارزه و تلاش برای زنده نگه داشتن میراث خود و اشاعه فرهنگ لیتوانی توسط آن شبکه‌ی زیرزمینی را ستوده‌اند و از نظر تاریخ قاچاق کتاب، دیدنی‌اند. در روزگاری که تهدید همگن سازی فرهنگی بطور روز افزون احساس می‌شود و فرهنگ‌های کوچک بعضاً رنگ می‌بازند، کارهایی از این دست برای زنده نگه داشتن میراث ارزش مند خود و پرسش‌هایی که دوست داران راستین فرهنگ با ساخت فیلم‌هایی مطرح می‌کنند، برای همه دوست داران زبان و فرهنگ مورد توجه قرار می‌گیرد[۵].

برای ما که در ایران زندگی می‌کنیم و به فرهنگ ایران عشق می‌ورزیم، شناختِ درست تاریخ کشورهای دیگر و فرهنگشان، ارتباطات فرهنگی و ادبی خیلی مهم است و مهم‌تر از آن، نحوه درست و دقیق این آشنا کردن است که به غنای داشته‌های ما به افزاید و بذر نفرت نکارد.

[۱]. در گذشته، هنر قطاعی می‌گفتند و احتمالاً با اثر استاد یحیی ذکاء، زیر عنوان «هنرکاغذبُری در ایران (قطاعی)»، تهران: نشر و پژوهش فرزان روز، ۱۳۷۹، هشت، ۲۴۵ ص، احتمالاً از آن پس، در فارسی، لفظِ «کاغذبُری» جا افتاد. محمدحسن سمسار، در نامه بهارستان (سال پنجم، ۱۳۸۳، ش ۹ و ۱۰) به بررسی این اثر عالمانه استاد یحیی ذکاء پرداخته است و در آن جا در ستایش از کار استاد ذکاء می‌نویسد که پژوهش هنری دانه‌ی گیاه و بوته‌ی گل نیست که امروز بکاریمش و فردا بروید و گل دهد بلکه شرایط رستن باید باشد تا بروید. پژوهش علف هرز و خار مغیلان نیست که در هر بیابان و شوره زاری سبز شود...(ص ۳۷۵).

[2]. Andrius Brūzga

[۳]. پرسنل ایران ایر در فرودگاه امام خمینی از آن بی اطلاع بودند و هنگام تحویل کارت پرواز از مسافران ایرانی که عازم لیتوانی با پرواز ترکیش ایر لاین بودند و ویزای شنگن هم داشتند، به علت عدم آگاهی از مقررات و تعهدات بین سفارت اسپانیا در تهران با لیتوانی، تعهد می‌گرفتند و شخصاً شاهد این قضیه در ماه سپتامبر ۲۰۱۸ در فرودگاه امام بودم.

[۴]. برای اطلاعات بیش‌تر در این باره، نک:

"Paper Cutting". Folklore: An Encyclopedia of Beliefs, Customs, Tales, Music, and Art. ABC-CLIO. ۲۰۱۱. p. ۲۸۵.; https://ich.unesco.org/en/RL/chinese-paper-cut-00219 Chinese paper-cut, China

Inscribed in ۲۰۰۹ (4.COM) on the Representative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity

و به فارسی نیز نوشته‌ها و منابعی با سطح کیفی متفاوت وجود دارند که می‌توان به آن‌ها اشاره کرد:

الماسی، مهدی، هنر قطاعی با نگاهی به کتاب هنر کاغذ بری در ایران؛ رشد آموزش هنر، پاییز ۱۳۸۹، ش ۲۳، صص ۴۴-۴۷؛ هم چنین، نک: https://www.didestan.com/video/z8j5NvKV مستندی است که در آن با مصاحبه با یکی از هنرمندان هنر قطاعی به معرفی آن می‌پردازد. اما عالمانه‌ترین اثر به فارسی، کار استاد یحیی ذکاء در این باره است که ما نیز از آن بهره برده‌ایم.

[۵]. برای اطلاعات بیش‌تر در این باره، نک:

https://theculturetrip.com/europe/lithuania/articles/lithuania-a-literary-legacy/