وینش: «تفریحات
ایرانیان، مسکرات و مخدرات از صفویه تا قاجاریه»
رودی مته / مترجممانی صالحی علامه
نشر نامک / چاپ اول ۱۳۹۸
۴۴۸ صفحه / ۶۸
هزار تومان
کتاب «تفریحات ایرانیان» با نام مکمل «مسکرات و مخدرات از صفویه تا قاجاریه»، کتابی است در حوزه تاریخ اجتماعی ایران که باید گفت از حیث موضوع، کتابی است یگانه که به بررسی تاریخ ورود و استفاده از مواد مخدر، مسکرات و محرکهایی چون چای، قهوه، توتون و تنباکو در دوران صفویان و قاجاریان میپردازد. در این کتاب نویسنده علاوه بر شرح کاربرد هر یک از این مواد و توصیف آداب و رسوم اجتماعی مرتبط با آنها، به تأثیر عوامل بیرونی نظیر تجارت بینالمللی و همچنین عوامل داخلی نظیر عرف و شرع، بر الگوی مصرف آنها توجه میکند. علاوه بر موضوع جذاب کتاب برای مخاطبان عمومی، کتاب برای مخاطبان تخصصی تاریخ هم اهمیت دارد چرا که رودی مته از ایرانشناسان معتبر و از تاریخنویسان صاحبنظر در تاریخ میانه ایران است. همین اعتبار نویسنده و نگرش علمی او به موضوع مورد بررسی است که شاید کتاب او را از کتابهای دیگر با موضوعات مشابه متمایز میکند. چرا که معمولاً بررسی چنین موضوعاتی کمتر میتواند از قضاوتهای اخلاقی و غیرعلمی دور بماند و به یک عبرتنامهی تاریخی یا داستان سرایی غیرعلمی تبدیل نشود. به همین خاطر است که توجه به اعتبار نویسنده و پشتوانهی علمی او در تاریخنگاری مهم است. رودی مته، این ایرانشناس هلندی، پیش از این، دو کتاب را روانه کتابفروشیهای ایران کرده بود که کتاب نخست او با عنوان «زوال صفویه» بحثها و نظرات گوناگونی را پیرامون موضوع مورد بررسی منجر شده بود.
پرداختن به چنین موضوعی، به خصوص مصرف مشروبات و استعمال مواد مخدر، در هر جامعهای میتواند حساسیتزا باشد. چرا که اصولاً چنین قضایایی همواره با مقولاتی منفی و غیر متعارف، چون انحراف و جرم و جنایت همراه است. از این رو ممکن است به زعم بعضی افراد نشاندهندهی تصاویری ناخوشایند از یک جامعه باشد که با تصویر ذهنی افراد از جامعه آرمانی خود ، فاصله میگیرد. پاسخ نویسنده اما در مقدمه خود بر ترجمه فارسی کتاب این است که استفاده از افیون و الکل متعلق به زمان و مکان خاصی نیست. افیون و الکل از ابتدای تاریخ همراه تمامی جوامع بشری بودهاند تا راهی باشند برای فرار از ملال و یکنواختی زندگی. ردپای این مساله را خصوصاً در مورد جامعه ایران میتوان در سابقه طولانی سنت عرفانی و سرخوشیهای ادبی همیشگی پی گرفت. با این حال تاریخنویسی کلیشهای و درباری در ایران تا پیش از انقلاب مشروطه همواره به زندگی روزمره مردم عادی کوچه و بازار بیتوجه بوده است. اما بنا به گزارشهای تاریخی، استعمال تریاک همیشه میان مردم معمولی مرسوم بوده و الکل در سنت ادبی ایران جایگاه غیر قابل انکاری داشته است. جالب است که علاوه بر این پیوند شعر و شراب در ایران، در تاریخنویسی سنتی ایران نیز در باب بادهگساری نخبگان و شاهان سخنها فراوان گفتهاند و به شرابخواری علیرغم محدودیتهای مذهبی و دینی، به عنوان حق شخص قدرتمند نگریسته شده است.
تحلیل چنین مباحثی در بستر تاریخی ایران هدف اصلی نگارش این کتاب است. البته این کتاب منحصر به تاریخ شراب و الکل نیست. بلکه به زعم نویسنده، تریاک از آنجا که در میان مردم عادی بیشتر مرسوم بوده نقش مهمتری در تاریخ ایران بازی کرده است. تریاک که محدودیتهای مذهبی الکل را با خود به همراه نداشته است، به طور سنتی در ایران، جایگزین الکل میان مردم عادی شده است. و چون مصرف متعادل تریاک کمتر منجر به رسوایی اخلاقی میشده، در بین مردم عادی از شراب همواره محبوبتر بوده است. به گونهای که حتی به نسخههای پزشکان و حکیمان نیز راه یافته و بخشی از فرهنگ پذیرایی ایرانیان شده است. همین چند وقت پیش بود که یکی از کاندیداهای پست نخست وزیری در انگلستان، از این که پانزده سال پیش در یک عروسی ایرانی تریاک کشیده بود، مجبور به عذرخواهی شد.
نویسنده در نگارش این کتاب تلاش کرده است علاوه بر ارائه تصویری صادقانه از مصرف مخدرها و مسکرات در ایران عصر صفوی تا انقلاب مشروطه، بر اهمیت جنبههای مادی فرهنگ برای درک بهتر یک جامعه تاکید کند . چرا که از نظر او ، تلاش برای فهم یک جامعه، بدون توجه به جنبههای مادی فرهنگ نظیر غذایی که میخوریم، ابزاری که استفاده میکنیم، محلی که در آن زندگی میکنیم و نوع نوشیدنیهایمان، فهمی ناقص و کمتوان است. در این حین، این کتاب همچنین به بررسی شرایطی میپردازد که تحت آن شرایط شراب و افیون که از زمانهای کهن انتقال یافته یا در مورد تنباکو، قهوه و چای که به تازگی وارد شده و اشاعه یافته، چگونه به بخش لاینفکی از زندگی مردم تبدیل شدند، چرا مردم از آنها استفاده میکردند، چه گروههای اجتماعی بیشتر تحت تأثیر آنها قرار گرفتند، چگونه این مواد الگوهای تازهای از تفریح و معاشرت اجتماعی را شکل دادند و نهایتاً چه نقشی در فرایند جاری مذاکرات میان نهادهای قدرت - حکومت و نهاد دینی - و جامعه داشتند.
ساختار کتاب یک رویکرد موضوعی را با توالی زمانی دنبال میکند. فصل اول آن تصویر کلی گستردهای را از تاریخ سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ایران در سالهای ۱۵۰۰ تا ۱۹۰۰ ارائه میکند که پیشزمینهای برای خواننده غیر متخصص فراهم میآورد. در ادامه کتاب به دو بخش تقسیم میشود. یکی دورهی بین ۱۵۰۰ و ۱۸۰۰ یعنی عصر حکومت صفویه و سالهای پس از آن؛ دیگری قرن نوزدهم یعنی دوران قاجاریه. یخش اول کتاب شامل چهار فصل میشود و هر فصل درباره یک ماده مخدر بحث میکند. بخش دوم، همه آنها به علاوه چای را در زمینه تاریخی متفاوت بررسی میکند.
شاید جذابترین و غیرمنتظرهترین فصلهای کتاب را باید دو فصل آخر دانست که به قهوه و چای میپردازد. روایتی جذاب از رقابت قهوه و چای در زندگی ایرانیان که در نهایت با پیروزی چای در اواخر قرن نوزدهم همراه میشود. در این فصل نویسنده ردپای این تغییر ذائقه مردم از قهوه به چای را تا مسائل مربوط به طبقه اجتماعی و سلیقه طبقاتی پی میگیرد. با این که در ایتدا به نظر میرسد عجین بودن بینهایت چای با پذیرایی امروز ایرانیان تاریخی بس طولانی داشته باشد به گونهای که به روایت دیپلمات بلژیکی، بریکتو ، «ایرانی حاضر است از گوشت و کته بگذرد ولی حاضر نیست از چای شیرین غلیظش چشمپوشی کند»، اما نویسنده نشان میدهد که چگونه چای در اواخر عصر قاجار، یعنی تنها حدود ۱۵۰ سال پیش، با قهوه که نوشیدنی ملی محسوب میشده است، عوض شد. نویسنده دلایل مختلفی را درباره این تغییر ذائقه ذکر میکند؛ از ایجاد تعادل با مصرف تریاک که مصرف آن در قاجاریه رو به فزونی بود تا صنعت پر درآمد و رو به رشد قند و شکر و همچنین منافع تجارت چای با هندوستان که آن روزها تحت استعمار انگلستان بود. رشد مصرف چای همچنین با بازگشت قهوهخانه به مناظر شهری همراه بود که به عقیدهی نویسنده ، منادی عصر نو به شمار میرفتند. قهوهخانهها که بعد از هجوم افغانها به ایران در پایان دوره صفویه از بین رفته بودند در اواخر دوره قاجاریه به مناظر شهری بازگشتند. با این تفاوت که به جای قهوه با چای از مشتریان خود پذیرایی میکردند و به محفلی برای تبادل نظر و شنیدن اخبار سیاسی، به خصوص اخبار پیرامون انقلاب مشروطه تبدیل شدند.