شروط خلوت و طی طریقت

جواد ماه‌زاده: دکتر توفیق سبحانی مصحح و محقق آثار مولانا و ادب عرفانی ایران، به تازگی تصحیحی از یکی از مهم‌ترین رساله‌های اهل تصوف به طبع رسانده است. رساله‌ای از ابوعبدالله احمد بن محمد بن عبدالله خیوقی خوارزمی معروف به نجم الدین کبری ملقب به شیخ کبیر و موسس فرقه کبرویه از عرفای مشهور سده‌های ششم و هفتم قمری. نجم الدین در سال ۵۴۰ هجری قمری در خیوه خوارزم به دنیا آمد. در آغاز جوانی به کسب علوم ظاهر پرداخت و در شهرهای اسلامی سیاحت کرد. نیشابور و همدان را دید و روانه مصر شد. در آنجا به مصاحبت شیخ روزبهان مصری نایل آمد و از صحبت او گشایشی حاصل کرد. او گویا از ۳۵ سالگی قدم در طریقت نهاد. با دختر شیخ روزبهان ازدواج کرد، به تبریز رفت و در خانقاه زاهدیه رحل اقامت افکند. او در محضر شیوخ دیگر نیز حاضر شد و خود به یکی از بزرگان اهل تصوف بدل شد. گروهی از سرآمدان تصوف پیروان مکتب وی بوده و مدارج متعالی ترقی را پیموده‌اند. نوشته‌اند که چون مرشدان حقیقی نجم الدین دوازده امام معصوم بوده‌اند، در تعداد مریدان نیز شیخ رعایت عدد مرشدان را کرده و در مدت عمر بیش از دوازده مرید نپذیرفته است. نام این مریدان در منابع مختلف ذکر شده و می‌توان گفت اکثر عارفان نامداری که در قرون ششم و هفتم می‌زیسته‌اند، مستقیم یا غیرمستقیم از گفتار و عقاید نجم الدین متاثر شده‌اند.
عصر نجم‌الدین را می‌توان عصر طریقت‌ها نامید؛ طریقت‌های قادسیه، یسویه، رفاعیه، حیدریه، سهروردیه، بکتاشیه، مولویه، قونویه، کبرویه، نقشبندیه و دیگر. عظمت معنوی و شخصیت والای شیخ نجم الدین بدان حد بوده که امام فخرالدین رازی که با وی ملاقات‌ها داشته و به مباحثات طولانی با او پرداخته، درباره وی می‌گوید: «چون با سلطان محمد خوارزمشاه به خدمت شیخ - قدس سره - مشرف می‌شدیم، شوکت و عظمت سلطان در جنب پادشاهی فقر حضرت شیخ، چون ذره در پیش آفتاب می‌نمود.»
گفته‌اند که مشرب تصوف خصوصا تصوف ایرانی بعد از نجم الدین وسعتی فراوان یافت و با عالم مجاز آشنا شد و شعار «المجاز قنطره الحقیقه» را شعار خود ساخت. نجم الدین دو خصوصیت عمده دارد: اول اینکه اندیشه‌ها و احساسات عمیق صوفیانه را به سلاست بر زبان می‌آورد. دوم اینکه نصایح کمال بخش را چون کتابی مرجع در کنار هم قرار می‌دهد. «رساله الی الهائم الخائف من لومه اللائم» (ده شرط سلوک) که به تازگی با تصحیح و توضیح دکتر توفیق سبحانی منتشر شده، نمونه خوبی در این باره است.
از شیخ می‌بایست آثار فراوانی برجا می‌ماند ولی هجوم خانمان برانداز مغول آن آثار را چنان پراکنده ساخت که امروز از برخی جز نام باقی نمانده است. می‌گویند زمانی که لشکر تاتار به خوارزم یورش برد، خود شیخ نیز به مغول‌ها تاخت و چند تن از ایشان را به هلاکت رساند ولی در ‌‌نهایت خود و اصحابش به شهادت رسیدند.
درباره کتاب «ده شرط سلوک» (رساله الی الهائم...) باید گفت که این یکی از رسالات مشهور نجم الدین کبری است و مرحوم علامه مدرس خیابانی تبریزی درباره آن نوشته است که تاکنون چنین رساله‌ای در طریقت تدوین نشده است. رساله به زبان عربی است که چندین نسخه از آن در دست است. برخی معتقدند که شیخ نجم الدین این رساله را خود به فارسی برگردانده است. توفیق سبحانی در پیشگفتاری روشنگرانه که بر این کتاب نوشته، ضمن معرفی نسخه‌های متعدد این رساله و نیز نسخه مورد استفاده که از کتابخانه حسین چلبی در بروسه ترکیه به دست آمده، می‌نویسد: «در سال ۱۳۵۴ زمانی که سرگرم تدوین فهرست کتب و رسالات خطی فارسی کتابخانه بورسه/ بورسا بودم، به مجموعه شماره ۱۱۸۴ برخوردم. بعد از تنظیم فهرست شناسنامه، درصدد استخراج و مشخص کردن نسخه مهم آن کتابخانه برآمدم. این مجموعه را یکی از نسخ مهم تشخیص دادم. چون تهیه میکروفیلم در آن زمان امکان ناپذیر بود، در مرداد ماه‌‌ همان سال به کتابخانه بورسا مراجعه کردم و به رونویسی» رساله الی الهائم... «پرداختم و در سه روز آن را رونویسی کردم.»
این رساله به منظور علاج مریدان حیران و طهارت ظاهر و باطن در ده شرط نوشته شده است؛ اول: الطهاره، دوم: الخلوه، سوم: دوام سکوت الا عن ذکر الله، چهارم: دوام الصوم، پنجم: دوام ذکر الله تعالی باللسان، ششم: التسلیم، هفتم: نفی الخواطر، هشتم: ربط القلب بالشیخ، نهم: النوم عن غلبه، دهم: المحافظه علی الامر الوسط فی الطعام و الشراب.
در بخشی از کتاب می‌خوانیم: «کار، کار مردان است. به بازیچه بچگان و رنگ و بوی زنان به دست نیاید. از سر گویی می‌باید ساخت و از عزیمت، چوگانی و از نفس مطیه و قدم در میدان طریقت افکند. تا نفس باقی است، می‌زند و جان بر سر آن شکرانه می‌نهد که او را در آن مقام راه داده‌اند تا با پادشاهان حقیقی  ـ یعنی درویشان طریقت ـ در میدان طریقت گوی می‌بازد.»
 «ده شرط سلوک» (رساله الی الهائم الخائف من لومه اللائم) اثر نجم الدین کبری با تصحیح و و توضیح دکتر توفیق سبحانی به تازگی در ۱۵۵ صفحه و بهای ۴۵۰۰ تومان توسط نشر کتاب پارسه منتشر شده است.