اعتماد: بالاخره هفته پیش قریب به یک ماه انتظار کتابخوانهای ایرانی ثمر داد و آخرین کتاب استاد محمدعلی موحد با عنوان پرسشبرانگیز «در کشاکش دین و دولت» در کتابفروشیها توزیع شد، کتابی جمع و جور و خوشدست با طرح جلدی زیبا و چاپ شکیل که نشر ماهی آن را در ۳۱۷ صفحه منتشر کرده و از یک دیباچه، ۶ فصل و یک پانوشت فراهم آمده است. استاد موحد در نود و شش سالگی، این «نورهان» (تحفه سوغات) را «به پاس شصت و هشت سال دوستی» به ابراهیم گلستان تقدیم کرده: «شمشیر آهیخته در جدال با فرومایگی و ابتذال».
«در کشاکش دین و دولت» در واقع مقالههایی تحلیلی است درباره تاریخ صدر اسلام و ایران. فصل نخست یکسره به تاریخ سی سال پس از پیامبر اسلام (ص) و دوران موسوم به خلفای راشدین اختصاص یافته. در این فصل دکتر موحد با تکیه بر منابع فارسی و عربی نشان میدهد که در این سه دهه، چه وقایعی رخ دادند و چگونه این رویدادها، سرنوشت تمدن اسلامی در هزار و چهارصد سال بعد را رقم زدند. فصل دوم پاسخی به این پرسش کلیدی و بنیادی برای ایرانیان است که «چگونه اسلام در ایران راه یافت؟». موحد در این فصل نشان میدهد که «مسلمانان درست چشم آسیبپذیر رویینتن ساسانی را نشان رفته بودند»، یعنی نظام اجتماعی ساسانی، «مبتنی بر امتیازات طبقاتی بود و معلوم است که تکیه بر آرمان عدالت و مساوات میتوانست تاثیر عمیقی در طبقات فرودست داشته باشد». فصل سوم کتاب به برآمدن دیوان و دیوانسالاری در تمدن اسلامی اختصاص یافته، فصول چهارم و پنجم، به روابط ایرانیان و تازیان میپردازد. در فصل ششم «قصه شگفت خارجیگری و پدیده قرا» روایت میشود و کتاب با پیوستی کوتاه اما سخت تاملبرانگیز با عنوان «خارجیگری نو» به پایان میرسد.
موحد که به ویژه در فصل ششم به تفصیل درباره ماجرای خوارج و نحوه شکلگیری و رشد و گسترش آنها بحث کرده، در این دو صفحه، «ماجرای گروههای سلفی-تکفیری که طی همین مدت چهل سال در گوشه و کنار جهان اسلام به تاخت و تاز برخاستهاند» را «روایت جدید همان خیزش خارجیگری در صدر اسلام» خوانده و ضمن مقایسه اجمالی و در عین حال هوشمندانه آنها نوشته: «خارجیگری کهن جذابیتی برای افراد پرشور و خام داشت ولی برای جامعه چیزی اختلال و ناامنی و ویرانی و قساوت و فقر پیشنهاد نمیکرد... امروز نیز مردم لیبی و مصر و شام و عربستان و ... در برابر این توفان نکبت و فلاکت چارهای جز چسبیدن به دام حکومتهای فاسد سرکوبگر ندارند. این تجربه شوم تا کی باید ادامه یابد؟»
استاد محمدعلی موحد که پیش از این نیز با آثار درخشانی چون «خواب آشفته نفت»، «ابن بطوطه»، ترجمه «سفرنامه ابن بطوطه» و ترجمه «مالیات سرانه و تاثیر آن در گرایش به اسلام» (نوشته دانیل دنت) تبحر خود را در تاریخنگاری و تسلط به منابع تاریخی نشان داده بود، در مقالات این کتاب به دو دغدغه اساسی و اصلی سراسر عمر کاری خود پرداخته است: اسلام و ایران و ربط این دو به یکدیگر.
در واقع استاد موحد در این کتاب از مرز تصحیح و تحقیق و ترجمه و تاریخنگاری فراتر رفته و به تحلیل تاریخ روی آورده و در سطرسطر آن نکاتی ظریف و تاملبرانگیز برای پژوهشگران تاریخ سدههای میانه تمدن اسلامی- ایرانی بیان کرده است. اما آنچه «در کشاکش دین و دولت» را به اثری خواندنی برای مخاطبان عمومی بدل میکند، زبان روان و بیان شیوا و قلم سحرانگیز این استاد زباندان و ادیب است. جملات کوتاه و گویا، اصطلاحات روزمره و عامهفهم، بخشبندی موضوعی و رعایت ایجاز و اختصار تنها شماری از ویژگیهای نگارش سهل و ممتنع موحد است. موضوع مقالات کتاب شاید در نظر اول تخصصی به نظر برسد، اما نثر دلکش موحد و مهارت او در قصهپردازی در عین رعایت ضوابط دقیق تاریخنگاری علمی، سبب میشود که عموم فارسیزبانان از مطالعه «در کشاکش دین و دولت» بهرهمند شوند، به خصوص که در این کتاب، برخی از مهمترین و مسالهبرانگیزترین مباحث تاریخ ایران اسلامی، مطرح شده است، مسائلی که دامنهشان تا به امروز نیز کشیده شده و همچنان به نحو آشکار و نهان در متن مباحث روز حضور دارند.