تصنیف‌های مطرح سال‌ها و دهه‌های گذشته

ایلنا: تصنیف یکی از مقولات پرطرفداری است که از گذشته تاکنون علاوه بر اهالی موسیقی، عامه مردم نیز به آن توجه نشان داده‌اند. از آن زمان که به واسطه وجود ابزار مدرنی چون گرامافون آثار موسیقایی ضبط و ثبت شده‌اند، هنرمندان زیادی اقدام به ساخت اثر کرده‌اند.

رواج تصنیف به شکل امروزی، به اواخر دوره قاجاریه و آغاز جنبش مشروطه ایران نسبت داده می‌شود. در این دوره، شاعران و آهنگسازان بیش از گذشته به تولید و اجرای تصنیف روی آوردند اما قدمت تصنیف و پیشینه آن به گذشته‌های دورتر می‌رسد. آنطور که در تاریخ آمده، پیشینه و قدمت تصنیف در ایران به دوره تیموریان و زمان حیات عبدالقار مراغه‌ای بازمی‌گردد. برخی از سفرنامه‌نویسان که در دوران صفویه به ایران آمده بودند در خاطراتشان به اجرای موسیقی ساز و آوازی یا همان تصنیف اشاره کرده‌اند. هنری جرج فارمر نیز از کاربرد سازهایی چون کمانچه و عود در تصنیف گفته است. در واقع، اختراع گرامافون و ورود آن به ایران بود که باعث ضبط و ثبت آثار مختلف شد. این وسیله کارآمد در دوران قاجار و عهد ناصری به ایران آمد و مردم و هنرمندان آن را «حافظ الصوت» و «حبس‌الصوت» می‌نامیدند. برادران فراهانی، حبیب سماع حضور و نایب‌الدوله هنرمندانی هستند که صدای ساز و آواز آنها برای نخستین بار بر روی صفحه گرامافون ضبط شده و پس از آنها نیز آهنگسازان، نوازندگان و خوانندگان دیگر به تولید و انتشار آثارشان پرداخته‌اند.

اهمیت تصنیف نزد عامه مردم و دلایل آن

به طور کلی در میان آثار ضبط شده از دوره قاجار به بعد تصنیف‌ها سهم بیشتری دارند؛ شاید به این دلیل که عامه مردم تصنیف را بیش از آثار دستگاهی می‌پسندند. از طرفی زبان عامیانه و مردمی تصنیف‌ها، همچین موضوع و محتوای عاشقانه آنها موارد دیگری بودند که علاقه عوام را به این نوع آثار بیشتر می‌کردند. یکی دیگر از دلایل توفیق تصنیف و تصنیف‌سرایی تنوع در مضامین است. در دوره قاجار و پیش از آن موضوع و محتوای تصنیف‌ها به مضامین عاشقانه محدود نمی‌شد. بر اساس آثار باقی مانده از قرون گذشته، بسیاری از تصنیف‌های گذشته، علاوه بر پرداختن به مضامین عاشقانه، وضعیت سیاسی و اجتماعی ادوار مختلف را منعکس می‌کردند که البته این مفهوم، با آنچه در موسیقی قدیم ایران (پیش از قرن دوازدهم هجری) تصنیف نامیده می‌شد، متفاوت است.

تعریف تصنیف در گذشته و حال

در گذشته، تصنیف صرفاً به نوعی شعر در اوزان عروضی گفته می‌شد که می‌توانست با مقام‌های موسیقی نیز هم‌خوانی پیدا کند و با ساختاری موزون به صورت آواز خوانده شود. اما در مفهوم جدید تصنیف، نقش موسیقی بیشتر از شعر بود، تا آنجا که روح‌الله خالقی (موسیقی‌دان و آهنگساز و نگارنده کتاب سرگذشت موسیقی ایران) تصنیف‌ها را به معنای «آهنگ‌های کوتاهی که با شعر همراه باشند» تعریف کرده‌است. از آن مقطع تاکنون موسیقی‌دان‌های بسیاری به تولید تصنیف پرداخته‌اند و در میان آن تصنیف‌ها، برخی توسط خوانندگان گذشته و حال حاضر بازخوانی شده‌اند.

پیشگامان تصنیف‌سرایی چه کسانی بودند؟

علی‌اکبر شیدا، عارف قزوینی دو تن از تصنیف‌سرایان مهم ایرانی هستند که در دوران قاجار زندگی کرده‌اند و به واسطه نگارش تصنیف‌های ماندگار سهم بسزایی در زنده نگه داشتن آن به عهده داشته‌اند. بنا به گفته کارشناسان و مورخان باید در تاریخ تصنیف جایگاه ویژه‌ای برای علی‌اکبر شیدا قائل شویم. شیدا به خوبی دریافته بود که چگونه می‌توان شعر و موسیقی را با هم پیوند زد به گونه‌ای که بیشترین تأثیر را بر دل و روح مخاطب باقی بگذارد.‌ شیدا تصنیف را از ورطه ابتذال بیرون کشید و جان و روح تازه‌ای در کالبد مرده آن دمید. در واقع باید او را بانی و مؤسس شکل هنری تصنیف دانست. تأثیر علی‌اکبر شیدا تا به آنجاست که عارف قزوینی که خود یکی از تصنیف‌سرایان به‌نام عهد قاجار است او را بر خود مقدم دانسته و از او به نیکی نام برده است. میرزا ابوالقاسم عارف قزوینی یکی از هنرمندان دوره قاجار است که راه علی‌اکبر شیدا را ادامه داده است. او از شانزده سالگی به شعر روی آورد. اشعار نخستین او مضامین مذهبی داشت و در مجالس روضه‌خوانی با صدای خوش خوانده می‌شد.‌ عارف قزوینی نخستین کسی بود که تصنیف را از محدوده اندرونی‌ها و مجالس بزم بیرون آورد و روحی حماسی و ملی در کالبد آن دمید. عارف قزوینی در تصنیف‌هایش با نگاه و منظری انتقادی به مضامین اجتماعی و سیاسی پرداخت. عارف قزوینی درباره خود اینگونه گفته است: «من وقتی شروع به تصنیف ساختن و سرودهای ملی، وطنی کردم، مردم خیال می‌کردند باید تصنیف برای ببری‌خان گربه شاه شهید یا تصنیف از زبان گناهکاری به گناهکاری باشد. مقصود من آن است که اگر هیچ خدمت دیگری به موسیقی و ادبیات ایران نکرده باشم، وقتی تصنیف وطنی سرودم که ایرانی از هر ده هزار نفر یک نفرش نمی‌دانست وطن یعنی چه؟ تنها تصور می‌کردند وطن، شهر یا دهی است که انسان در آنجا متولد شده باشد. من بی‌وطن آن روز شعر و سرودهای وطنی ساختم که دیگران در فکر خودسازی بودند و کار شعر و شاعری به افتضاح کشیده شده بود.»‌

عارف قزوینی طی دوران حیاتش تصنیف‌های بسیاری ساخته که در میان آنها «از خون جوانان وطن لاله دمیده از بقیه مطرح‌تر است. این اثر در دوره دوم مجلس به مناسبت فتح تهران به دست ملیّون و گشایش مجلس دوم به یاد قربانیان راه آزادی در مایه‌ی در دشتی سروده شده است. میرزا محمد تقی متخلص به «بهار»، محمد علی امیر جاهد، رهی معیری، حسین پژمان بختیاری، نورالله همایون، حسین گل گلاب، کریم فکور دیگر تصنیف‌سرایانی هستند که پس از عارف قزوینی می‌زیسته‌اند.

تصنیف در دوره پهلوی

تصنیف حدوداً تا دهه سی طرفداران بسیار داشت و پس از ورود موسیقی پاپ و دیگر گونه‌های مرسوم بود که از طرفداران آن تا حدودی کاسته شد. این استقبال از گونه‌ها و سبک‌های وارداتی باعث شد ترانه‌سرایی به مرور جای تصنیف‌سرایی را بگیرد. علینقی وزیری مشهور به کلنل وزیری، موسیقی‌دان ایرانی و از پیشگامان آهنگسازی، یکی از هنرمندانی بود که (علاوه بر ایجاد روشی نو برای نت‌نویسی و شیوه تدوین ردیف) پس از تحصیل در غرب، نقش موثری در کم و کیف تولید تصنیف‌ها به عهده داشت. تحت تأثیر آموزش‌های او بود که آهنگسازانی همچون مرتضی محجوبی، جواد بدیع‌زاده و حسین یاحقی در ساخت تصنیف از سازهای غربی استفاده کردند. علینقی وزیری بر شیوه تولید و اجرای تصنیف‌ها تأثیر گذاشت. به طور معمول، تا پیش از وزیری سازها با ملودی مشابه جواب آواز را می‌دادند اما او با ساخت و ایجاد ملودی‌های جدید این رویه را تغییر داد. در اواخر دهه سی بود که تصنیف‌سازان (که اغلب آنها شاگرد ابولحسن صبا بودند) لفظ ترانه را به کار گرفتند و از آن برای توصیف تصنیف‌ها استفاده می‌کردند. از مهمترین تصنیف‌سرایان آن دوره می‌توان به معینی کرمانشاهی، اسماعیل نواب صفا، پرویز خطیبی، بیژن ترقی، تورج نگهبان و رهی معیری اشاره کرد.

تصنیف پس از انقلاب اسلامی ایران

پس از وقوع انقلاب اسلامی موسیقی و گونه‌های مختلف آن نیز دستخوش تغییر شد. در سال‌های ابتدایی پس از انقلاب، موسیقی به دلیل تغییر سیاست‌ها و عدم وجود قوانین واضح و مشخص به حاشیه رفت، اما مقوله تصنیف تا حدودی به روند خود ادامه داد که دلیل عمده آن حذف موسیقی پاپ بود.

در آن مقطع «مرکز حفظ و اشاعه موسیقی ایرانی» و گروه موسیقی دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران حرکتی را در جهت بازگشت به سنت‌ها آغاز کردند. طی این روند متولیان به ساخت تصنیف روی خوش نشان دادند و هنرمندان نیز با توجه به حساسیت‌هایی که نسبت به ترانه و ترانه‌سرایی وجود داشت، برای تولید آثار، اشعار قدیمی را مورد توجه قرار دادند که البته محدودیت‌های موجود در زمینه پرداختن به موضوعات عاشقانه از تنوع آثار تولید شده کاست. از تصنیف‌سازان معاصر سال‌های ابتدایی پس از انقلاب اسلامی می‌توان به محمدرضا لطفی، حسین علیزاده، پرویز مشکاتیان و محمدرضا شجریان اشاره کرد.

وقوع جنگ تحمیلی و ایجاد مضامین نو و حماسی

جنگ هشت ساله ایران و عراق نیز یکی دیگر از عواملی است که روند تولید آثار موسیقایی را تحت تأثیر قرار داده است. با آغاز جنگ هنرمندان مطرحی چون محمدرضا لطفی، شهرام ناظری، پرویز مشکاتیان و کامکارها به تولید و ساخت تصنیف‌هایی با مضامین حماسی و ملی و میهنی توجه نشان دادند. طی آن سال‌ها چند تصنیف مهم و با اهمیت تولید شدند که در میان آنها «کاروان شهید» از بقیه مطرح‌تر است.

تصنیف‌ها در سال‌های پس از جنگ

جنگ هشت ساله ایران و عراق با امضای قطعنامه ۵۹۸ در سال ۱۳۶۸ رسماً به پایان رسید و همین موضوع تغییرات عمده‌ای در چگونگی ساخت و عرضه آثار هنری ایجاد کرد که تصنیف و تصیف‌سرایی و تصنیف‌خوانی نیز از این قاعده مستثنی نبوده است. می‌توان گفت از اواخر دهه شصت به بعد موضوع تصنیف‌ها از مضامین حماسی و ملی تا حدودی به مضامین عرفانی تغییر کرد. از آن پس تصنیف‌ها بر اساس دو روش مجزا تولید و عرضه می‌شدند. جریان اول به بازخوانی تصنیف‌های قدیمی نظیر تصنیف‌های عارف و شیدا می‌پرداخت (که بیشتر تصنیف‌های استاد محمدرضا شجریان در این دسته می‌گنجند) جریان دوم نیز به سرودن تصنیف‌های عاشقانه و عارفانه گرایش داشت. به طور مثال تصنیف «شبانگاهان» با شعری از ساعد باقری و آواز عبدالحسین مختاباد نمونه‌ای از جریان دوم است.

تصنیف‌های مطرح سال‌های پس از انقلاب و جنگ هشت‌ساله

یکی دیگر از ویژگی‌های تصنیف در دوره انقلاب، رویکرد و توجه به شعر نیمایی است. از آثار تولید شده با این نگرش می‌توان به اجرای شعر «داروَگ» ساخته زنده‌یاد محمدرضا لطفی با صدای محمدرضا شجریان اشاره کرد. تصنیف «زمستان» ساخته محمدرضا درویشی بر روی اشعاری از اخوان ثالث با صدای شهرام ناظری نیز یکی‌دیگر از آثار مورد توجه سال‌های پس از انقلاب است.

آلبوم «در گلستانه» نیز یکی از آثار مهمی است که در دهه شصت بر اساس اشعار نیمایی تولید شده است. آلبوم «در گلستانه» اثری از هوشنگ کامکار است که با صدای شهرام ناظری و اشعاری از سهراب سپهری منتشر شده است. از دیگر تصنیف‌های ماندگار سال‌های پس از انقلاب می‌توان به «چشم به راه» با شعری از نیما یوشیج ساخته عطا چنگوک اشاره کرد. «قاصدک» نیز اثر شاخص دیگری است که بر اساس شعری از مهدی اخوان ثالث با صدای استاد شجریان تولید و عرضه شده است.

«سپیده» از سروده‌های هوشنگ ابتهاج با آهنگسازی زنده‌یاد لطفی و صدای محمدرضا شجریان یکی دیگر از آثار مطرح است که پس از پیروزی انقلاب اسلامی تولید و عرضه شد و حال پس از گذشت سال‌ها همچنان یکی از تصنیف‌های مطرح و خاطره‌انگیز به حساب می‌آید. این اثر با بیت «ایران! ای سرای امید!/بر بامت سپیده دمید» آغاز می‌شود. «اندک اندک» با صدای شهرام ناظری یکی دیگر از دیگر تصنیف‌های موفق و به یادماندنی سالهای پس از پیروزی انقلاب است. این تصنیف با شعری از مولانا، ساخته زنده‌یاد جلال ذوالفنون است. این تصنیف با مصرع «اندک اندک جمع مستان می‌رسند» آغاز می‌شود. یکی دیگر از آثار به نام و مطرح در زمینه تصنیف آلبوم «نیلوفرانه» است که با آهنگسازی عباس خودشدل و نوازندگی زنده‌یاد ذوالفنون با اشعاری از قیصر امین‌پور در اواسط دهه هفتاد تولید شده و علیرضا افتخاری خواننده آن است.

آهنگسازان معاصر فعال در زمینه تصنیف

با مرور کارنامه آهنگسازان ایرانی به افرادی برخواهیم خورد که در زمینه تصنیف نیز فعال بوده‌اند. در میان آن افراد زنده‌یادان علی تجویدی و همایون خرم از بقیه پرکارتر بوده‌اند. این دو هنرمند آهنگسازانی هستند که با ساخت تصنیف‌های عاشقانه آثار خاطره‌انگیزی را برای مخاطبان موسیقی ایرانی به جا گذاشته‌اند. از تصنیف‌های ماندگار ساخته همایون خرم می‌توان به «توای پری کجایی» با شعر هوشنگ ابتهاج و تنظیم جواد معروفی، «غوغای ستارگان» و «پیک سحری» با شعری از کریم فکور اشاره کرد. علی تجویدی نیز تصنیف‌های خاطره‌انگیز «کاروان» با شعری از بیژن ترقی، «آشفته حالی» و «سفر کرده» با شعری از معینی کرمانشاهی اشاره کرد. این آثار طی دهه‌های گذشته توسط محمد اصفهانی و علیرضا افتخاری در آلبوم‌های «تنها ماندم» و «یاد استاد» بازخوانی شده‌اند.

 تصنیف در سال‌های اخیر

طی سال‌های اخیر چگونگی تولید آثار موسیقایی تغییرات چشمگیری داشته است. عمومیت یافتن اینترنت و گستردگی و تنوع فضاهای مختلف مجازی، همچنین وجود ابزار و ادوات کامپیوتری، تولید اثر را به اتفاقی سهل تبدیل کرده است. در حال حاضر می‌توان با استفاده از برخی نرم‌افزارهای کامپیوتری در منزل و به دور از استودیو نیز به تولید اثر پرداخت. از طرفی توجه گسترده متولیان و مخاطبان به موسیقی پاپ آن را به گونه‌ای همه‌پسند تبدیل کرده است. در نهایت اینکه، عدم وجود گزینش‌های صحیح خوانندگان و نوازندگان و آزادی مطلق در نحوه برگزاری کنسرت‌ها موسیقی پاپ را به نوعی تجارت و بیزینس تبدیل کرده است. حال با توجه به آثار پاپ تولید شده طی سال‌های اخیر می‌توان گفت موسیقی پاپ به لحاظ کیفی سیری نزولی را طی کرده است. قاعدتاً در چنین شرایطی سلیقه مخاطبان نیز تحت تأثیر آثار نازل قرار می‌گیرد و همه اینها شیوه تولید تصنیف و به طور کلی موسیقی سنتی را تحت تأثیر قرار خواهد داد. در حال حاضر به دلیل عدم وجود قانون کپی رایت، همچنین سهل بودن انتشار آثار در فضاهای مختلف اینترنتی تولید آلبوم توجیه اقتصادی ندارد. از طرفی تهیه‌کنندگان موسیقی که به طور کلی وجهه اقتصادی موسیقی را مدنظر دارند به سرمایه‌گذاری روی آثار ایرانی آنچنان تمایلی ندارند و ترجیح می‌دهند با تولید آثار نازل پاپ درآمد و سود بیشتری به جیب بزنند. بی‌شک در چنین شرایطی تولید آثار فاخر دشواری‌های بسیاری خواهد داشت و همه موارد ذکر شده بر چگونگی تولید آثار ایرانی که تصنیف نیز بخشی از آن به حساب می‌آید، تأثیر خواهد گذاشت.