معمای حل‌نشده خانم ایران‌شناس

ایران:‌  به تازگی کتاب «اَن لَمتون؛ در عرصه علم و سیاست» اثر جان گرنی با ترجمه کاوه بیات به همت انتشارات جهان کتاب وارد بازار نشر شده است. پس از گذشت بیش از دو دهه از آخرین ترجمه آثار خانم «اَن لَمتون» ایران‌شناس برجسته و پرکار انگلیسی، استاد کاوه بیات با انتخاب دقیق و عالمانه و هوشیاری تمام، اقدام به ترجمه مقاله مفصل جان گرنی کردند که در سال ۲۰۱۳ نوشته شده است.
درباره خانم لَمتون و البته مهم‌ترین اثر وی به زبان فارسی، حداقل در بین جامعه‌شناسان و محققان توسعه و پژوهشگران توسعه روستایی در ایران یعنی کتاب «مالک و زارع در ایران» گفت‌وگوها و مباحث مختلفی رایج بوده است. بویژه آنکه خانم لَمتون در مقاطع مهمی مأموریت‌های سیاسی را در سفارت بریتانیا به عهده داشته و به‌عنوان وابسته مطبوعاتی در تهران خدمت کرده است. بدین دلیل پژوهشگران ایرانی همواره دچار یک نگاه دوگانه نسبت به وی بوده‌اند؛ از سویی آثار و خدمات برجسته وی برای ادبیات، تاریخ، سیاست، جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی ایران غیرقابل انکار است، بویژه آنکه این آثار حاکی از اشراف، آگاهی، علاقه و تعلق‌خاطر شدید وی به فرهنگ ایرانی بوده است و از سویی دیگر، عضویت وی در کادر سیاسی وزارت خارجه بریتانیا و در سفارت دولت انگلستان در تهران آن هم در مقاطع حساس تاریخی، نگاه‌ها را به او ریزبینانه‌تر می‌کند. با این تفاسیر و در این بستر مبهم، ترجمه و انتشار این نوشته توسط استاد بیات، اقدامی درخور و شایسته تقدیر است.
جان گرنی در این بیوگرافی به معرفی کامل و مفصل زندگینامه شخصی و حرفه‌ای خانم لَمتون از زمان تولد تا مرگ (۲۰۰۸-1912) پرداخته است و زمینه خانوادگی، مدارج تحصیلی در مدرسه مطالعات شرقی و آفریقایی، نحوه علاقه‌مندی به زبان، ادبیات، تاریخ و جامعه ایران، نحوه عضویت در وزارت خارجه (یا وزارت اطلاع‌رسانی) بریتانیا، شرایط تألیف اثر مهم لَمتون «مالک و زارع در ایران»، استادان ایرانی و انگلیسی، سفرهای مختلف و متناوب به اقصی نقاط ایران، مأموریت‌های سیاسی و از همه جالب‌تر پیش‌بینی تحولات سیاسی منجر به پیروزی انقلاب اسلامی را در بیوگرافی لَمتون مورد بررسی قرار داده است.
به‌نظر می‌رسد نویسنده توانسته با وجود علائق مشابه حرفه‌ای و نیز گرایش‌های ملی مشترک با خانم لَمتون، استقلال رأی و بی‌طرفی را در نگارش زندگینامه رعایت کند و با ارائه شواهد لازم و در حد اطلاعات و داده‌های در دسترس وزارت خارجه و اسناد منتشره سازمان‌های امنیتی انگلستان، روایتی جدید و کامل از زمینه و زمانه خانم لَمتون و آثار و تلاش‌های گران‌سنگ او ارائه نماید و البته به‌دلیل فقدان شواهد و داده‌های کافی، ابهامات موجود را باز ناگفته باقی گذاشته است.
از نظر محتوا و مضمون، این نوشته یک متن آموزشی، خواندنی و الهام‌بخش برای استادان، پژوهشگران و دانشجویان علوم‌انسانی و علوم‌اجتماعی محسوب می‌شود، در عین حال که سرمشقی مفید برای دیپلمات‌ها، مأموران دستگاه‌ها در خارج از کشور حتی سیاستگذاران بشمار می‌آید.
مشی و روش تحقیق خانم لَمتون که مبتنی بر تهیه گزارشات دست اول از میدان و صحنه وقایع، تلفیق علایق تاریخی و علایق جاری، شورمندی و سرسختی، قرار گرفتن محقق در جای درست و زمان درست، به‌دست آوردن تجربه‌های دست اول، ثبت و یادداشت‌برداری بی‌انتها از همه جزئیات به ظاهر ساده، عشق به سفر و زیرپاگذاشتن بخش زیادی از مناطق مختلف کشور (اعم از کوهستان‌ها، جنگل‌ها، کویرها، دشت‌ها، شهرها و روستاهای مختلف تا مرکز کشور) و مصاحبه با مردم معمولی و بزرگان از ویژگی‌های بارز و برجسته مورد تأکید جان گرنی بوده است که ردپای این نوع روش‌شناسی در تمام آثار وی بخصوص درباره تاریخ و فرهنگ معاصر ایران قابل مشاهده است.
همچنین اتخاذ رویکرد ترکیبی و جامع‌نگری در تحلیل پدیده‌ها از نکات حائزاهمیت این کتاب است. از منظری دیگر، نویسنده به فعالیت‌های سیاسی و دیپلماتیک لَمتون در ایران که از قضا در مقاطع حساس تاریخی نیز بوده است اشاره کرده است که از آن جمله‌اند در دوره پهلوی اول و مسائل دوره اول ملی کردن صنعت نفت، جنگ جهانی دوم و مداخلات انگلستان، روسیه در تقابل با آلمان در ایران، خلع رضاشاه از قدرت و برآمدن پهلوی دوم، غائله فرقه دموکرات در آذربایجان و کردستان، دولت مصدق و کودتای ۲۸ مرداد ۳۲، اصلاحات ارضی و شرایط پیش از پیروزی انقلاب اسلامی با تمرکز بر مسائل روستاها، حوزه‌های علمیه و رابطه روحانیون با دربار و مردم و از این قبیل. بخصوص نویسنده به کرات بر شبکه همکاران ایرانی خانم لمتون در زمان فعالیت ایشان در سفارت انگلستان در تهران و در دوره پهلوی اول اشاره کرده که شامل نمایندگان مجلس، ارباب رسانه، شخصیت‌های سیاسی و... بوده است و علی‌القاعده (و احتمالاً) شامل شبکه مخبرین و عاملین سفارت انگلستان بوده است.
هرچند جان گرنی تأکید دارد که به‌دلیل عدم انتشار اطلاعات طبقه‌بندی شده در وزارت خارجه انگلستان و توداری ذاتی خانم لَمتون نمی‌توان قضاوت صریحی در این رابطه داشت، بنابراین در تحلیل نهایی، برخی ابهام‌های مهم درباره نقش خانم لَمتون و علل، زمینه‌ها و انگیزه‌های فعالیت‌های وی در ایران کماکان مبهم باقی می‌ماند؛ هرچند این مسأله نباید تأثیری و مانعی برای بهره‌مندی از قلم و آثار وی تلقی شود.
از نظر ترجمه اثر و کیفیت آن نیز باید از حسن انتخاب استاد کاوه بیات تقدیر کرد که مطابق معمول و در ادامه خدمات برجسته وطن‌دوستانه‌شان به این مهم اهتمام نموده و گامی مهم برای شناخت بیشتر خانم «آن لَمتون» به محققان ایرانی برداشته‌اند. ترجمه روان این اثر، چاپ باکیفیت و قطع مناسب آن موجب می‌شود خواننده یک نفس و بدون انقطاع تا کتاب را نخوانده، کنار نگذارد.از خداوند بزرگ طول عمر و سلامتی برای وجود استاد کاوه بیات مسألت داریم و تأکید می‌شود همه مسئولان، مدیران ارشد، سیاستگذاران، کارگزاران امور بین‌المللی، خارجی، سیاسی و سیاستی و از همه مهمتر دانشجویان علوم‌اجتماعی حتماً این اثر وزین را ملاحظه و مطالعه نمایند.