روایت‌هایی درباره‌ی «تحفه‌ی نطنز»

ایسنا:  فرهنگ عامه در هر کشور بخش‌های مختلفی مانند آداب و رسوم،‌ آیین‌ها، واژگان، گویش، رفتار اجتماعی و ضرب‌المثل‌ها را دربرمی‌گیرد. گاهی با گسترش واژه‌های مورد استفاده در هر فرهنگ، آن واژه بین مردم بیشتری عمومیت می‌یابد؛ «تحفه‌ی نطنز» نمونه‌ای است که به‌عنوان یک ضرب‌المثل مدت‌هاست در سطح جامعه عمومیت پیدا کرده است.

یک پژوهشگر درباره‌ی تحفه‌ی نطنز به خبرنگار سرویس میراث فرهنگی خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) گفت: از گذشته‌های دور، تحفه‌ی نطنز تحت عنوان هدیه‌ی نطنز، مشهورترین گلابی در سطح کشور بود که در نطنز به عمل می‌آمد. اصطلاح «گلابی شاه‌میوه» در نطنز به تحفه‌ی نطنز معروف بود، به اندازه‌ای که استفاده از این اصطلاح هنوز هم در میان مردم رایج است.

سیداحمد محیط طباطبایی با بیان این‌که اکنون تحفه‌ی نطنز در میان مردم به‌عنوان یک ضرب‌المثل کاربرد دارد، توضیح داد: وقتی کسی از جایی هدیه‌ای بیاورد، ولی ارزش هدیه‌اش به اندازه‌ای نباشد که در شأن آن مکان باشد، به آن تحفه‌ی نطنز می‌گویند.

یک ایران‌شناس نیز در این‌باره معتقد است: اصطلاح تحفه‌ی نطنز جزو فرهنگ و اصطلاحات عامه‌ی مردم محسوب می‌شود و بیشتر در میان فرهنگ مردم کوچه و بازار باید به‌دنبال آن گشت.

زاگرس‌زند با اشاره به تعریفی که از تحفه‌ی نطنز در لغت‌نامه‌ی دهخدا آمده است، اظهار کرد: براساس تعریف بیان‌شده برای این کلمه، اصطلاحاتی مانند «طرفه‌ی بغداد» و «تحفه‌ی طراز» هر کدام یک شأن دارند و یک اصطلاح ادبی هستند که گاهی معنای طنزآمیزی پیدا می‌کنند، به این ترتیب که وقتی مردم می‌خواهند چیزی را که ارزش چندانی ندارد، ارزشمند کنند، از این کلمه استفاده می‌کنند.

اما دکتر جعفر قنواتی مردم‌شناس در این‌باره به خبرنگار ایسنا گفت: مشابه این کلمه در مثنوی مولوی نیز وجود دارد. تحفه‌ی نطنز در مثنوی، مثال آبی است که یک عرب بادیه‌نشین برای حاکم بغداد به‌عنوان بهترین تحفه ببرد.

او این کلمه را با واژه‌هایی مانند «زیره به کرمان بردن»‌ یا «خرما به بصره بردن» مشابه دانست و بیان کرد: در مکانی که از یک نمونه جنس، به تعداد زیاد و فراوان وجود داشته باشد، می‌توان این اصطلاح را استفاده کرد. در واقع، فرهنگ فارسی به فرهنگ عربی بسیار نزدیک است.

به گزارش ایسنا، «تحفه‌ی نطنز» در فرهنگ عامه، کنایه از نمونه‌ای نادر و کم‌یاب است که درباره‌ی هر شخص یا هر شی‌ای می‌تواند مصداق پیدا کند؛ اما بیشتر سالخوردگان و راویان تاریخ، فرهنگ اجتماعی و ادبیات نطنز بر این عقیده هستند که تحفه‌ی نطنز به‌نوعی محصول خشکبار تشکیل‌شده از میوه‌ای به نام «الک» (از خانواده‌ی هلو که طعمی شیرین دارد و فقط در آبادی‌های نطنز به‌دست می‌آید)، مغز گردوی آسیاب‌شده و خاک قند گفته می‌شود که در اصطلاح محلی به آن «جوزقند» می‌گویند و برخی به آن گرد دارچین و هل اضافه می‌کنند؛ ولی بسیاری از مردم دیگر، «گلابی» را تحفه‌ی نطنز می‌دانند، چراکه از نظر طعم و مزه در نوع خود بی‌نظیر است و بی‌نظیری آن به‌دلیل ترکیبات خاک، آب و هوای ویژه‌ی نطنز دانسته می‌شود.

اما حالا از آنجا که مرغوبیت این تحفه از دوران گذشته کمتر شده است، فقط نام آن را در میان کلمات محاوره‌یی مردم و لغاتی که گاهی برای زیرسؤال بردن ارزش یک هدیه و حتا یک شخص به کار می‌رود، می‌توان شنید.