اوضاع رساله‌های علوم انسانی ناخوشایند است

ایران: کمتر از دو هفته دیگر مراسم اختتامیه نهمین دوره جایزه فتح‌الله مجتبایی برگزار می‌شود، جایزه‌ای که با نام یکی از چهره‌های شاخص ادیان و شرق‌شناسی گره خورده است. در این جایزه از رساله‌های برگزیده دوره دکتری رشته‌های «ادیان و عرفان» و «زبان و ادبیات فارسی» تجلیل می‌شود. اما دغدغه داوران، بی‌توجهی به هدایت صحیح دانشجویان و کاهش سطح کیفی رساله‌هاست که هر دو مسأله، آفت نظام دانشگاهی به حساب می‌آیند.
 کاهش سطح کیفی رساله‌ها بویژه در علوم انسانی
 نزدیک به یک دهه از برگزاری نخستین دوره جایزه فتح‌الله مجتبایی می‌گذرد، آن‌طور که دست‌اندرکاران این مراسم تأکید دارند؛ ارسال چهل رساله دکترا به دبیرخانه نشان از اعتماد اهالی فرهنگ و ادب به آن دارد و مهم‌ترین مصداقی که برای این گفته به زبان می‌آورند، این واقعیت است که در دوره نخست فقط چهار رساله دکترا به دبیرخانه رسیده بود.
براساس فراخوانی که اواخر تابستان سال‌جاری منتشر شد، از دانشجویان دوره دکترا در رشته‌های یادشده که موفق به دفاع از رساله خود در سال ۱۳۹۷ شده‌اند برای شرکت در نهمین دوره دعوت شد. پس از این فراخوان، چهل رساله دکترا به دبیرخانه ارسال شد. در داوری‌های اولیه دوازده رساله انتخاب شدند تا در مرحله دوم داوری مورد بررسی قرار گیرند.
شهرام پازوکی، عضو هیأت علمی مؤسسه «حکمت و فلسفه ایران»، از جمله اعضای هیأت داوران این دوره است که البته در سال‌های گذشته هم در بررسی آثار شرکت داشته است. او در پاسخ به ضرورت برگزاری چنین جوایزی به «ایران» گفت: «نظام دانشگاهی به شیوه‌ای از مدیریت مبتلا شده که به جای هدایت دانشجویان به سمت و سوی ارائه آثار کیفی آنان را گرفتار کمیت کرده است. براساس تجربه شخصی خودم از حضور در بررسی آثار این دوره و دوره‌های قبل معتقدم که با کاهش سطح کیفی رساله‌های دوره دکترین بویژه در ارتباط با رشته‌های علوم انسانی مواجه هستیم.»
این عضو گروه فلسفه فرهنگستان هنر ایران، دلایل مختلفی برای کاهش سطح کیفی رساله‌های دکترا برمی‌شمارد، که یکی از آنها تکثیر رشته‌های دوره دکترا بدون درنظر گرفتن ضوابط علمی است. او ادامه داد: «متأسفانه مسئولان دانشگاه‌ها بدون آنکه برنامه‌ریزی دقیقی داشته باشند، تنها به فکر افزایش تعداد دانشجویان هستند. هر چند که در کلیت نظام دانشگاهی با این بی‌برنامگی روبه‌رو هستیم، با این حال شرایط حاکم بر رشته‌های علوم انسانی به مراتب بدتر از سایر شاخه‌های علمی است.»
همان‌طور که اشاره شد این جایزه به رساله‌های دکترای سال ۱۳۹۷ در رشته‌های «ادیان و عرفان» و «زبان و ادبیات فارسی» تعلق دارد؛ این پژوهشگر فلسفه و عرفان در مقایسه با سطح کیفی آثار ارسال شده این دو حوزه با یکدیگر گفت: «با وجود آنکه ادبیات ریشه در فرهنگ و تمدن دیرینه ما ایرانیان دارد اما اوضاع و احوال رساله‌های دکترین این رشته توفیق چندانی بر رشته‌های مرتبط با ادیان ندارد.»
به‌گفته پازوکی مهم‌ترین تأثیر برگزاری چنین جایزه‌هایی را می‌توان در تلنگری دانست که اعلام نتایج بررسی‌ها بر مسئولان نظام دانشگاهی دارد. البته او منکر اثر تشویقی این جایزه بر دانشجویان علاقه‌مند به ارائه آثار بهتر نیست اما بهبود جدی شرایط را مستلزم اصلاح نظام آموزشی می‌داند.
مسعود جعفری‌جزی، استاد گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه خوارزمی هم از دیگر داوران این دوره جایزه فتح‌الله مجتبایی است. او در پاسخ به سطح کیفی آثار ارسال شده به دبیرخانه در این دوره به «ایران» گفت: «با وجود آنکه نخستین دوره‌ای است که افتخار همکاری با هیأت داوران جایزه استاد مجتبایی را دارم اما معتقدم با وجود همه نگرانی‌هایی که درباره رساله دکترا در رشته‌های علوم انسانی شنیده می‌شود اوضاع آنقدر هم بد نیست.»
البته او منکر کاهش سطح کیفی پایان‌نامه‌های دوران کارشناسی ارشد و رساله‌های دکترین در دو رشته مذکور نیست اما تأکید دارد در میان چهل رساله بررسی شده، چند اثر شاخص هم وجود دارد که جای امیدواری است. او ادامه داد: «با وجود آنکه من برخلاف برخی دوستان نگاه امیدوارانه‌تری نسبت به رساله‌ها دارم، اما نمی‌توانم منکر شوم که در همان مرحله نخست بررسی تعداد قابل توجهی از آثار از گردونه داوری خارج شدند. با وجود انتظاری که از دانشجویان مقطع تحصیلات تکمیلی وجود دارد اما بسیاری از آثار از استانداردهای ابتدایی نگارش محروم بودند، این مسأله هم در بخش‌های مختلفی محسوس بود که از جمله آنها می‌توان به وجود ایراد در نگارش، ضعف در جمع‌بندی و حتی نحوه درج نقل قول‌ها اشاره کرد.»
 پیشنهادی برای کاربردی شدن هرچه بیشتر نتیجه داوری‌ها
جعفری پیشنهادی هم برای کاربردی شدن هرچه بیشتر نتایج داوری‌ها دارد، به گفته او بهتر است نتایج بررسی این چهل دوره همزمان با مراسم اختتامیه منتشر شده و در اختیار علاقه‌مندان قرار گیرد. او تأکید کرد: «ارائه چنین مقاله‌ای بسیار آموزنده خواهد بود، چراکه به مبنایی برای فعالیت دیگر دانشجویان علاقه‌مند در این دو رشته تبدیل خواهد شد. علاوه بر این نویسندگان این چهل رساله هم از فرصتی برای برطرف کردن نقاط ضعف رساله‌های خود برخوردار می‌شوند. برخی همه تقصیرها را به عهده دانشجو می‌اندازند، این در حالی است که من معتقدم در هر جای جهان، دانشجو هر چقدر هم نابغه باشد رساله دکترای او حاصل تلاش و تدریس استادانش است.» به همین دلیل که او تأکید دارد که ضعف موجود را باید در بی‌توجهی مسئولان نظام دانشگاهی از یک سو و ناتوانی استادان در هدایت صحیح دانشجویان از سوی دیگر جست‌وجو کرد: «اگر خواهان بهبود شرایط هستیم باید تلاش شود تا وجدان اخلاقی افرادی که به‌عنوان استاد مشغول فعالیت هستند بیدار شود. باید شرایط به گونه‌ای شود که دست استاد راهنما و مشاور در تأیید رساله دکترا بلرزد و براحتی اجازه دفاع به هر کاری را ندهند.» پیشنهاد او به برنامه‌ریزان نظام دانشگاهی این است که تلاش کنند همچون دیگر نقاط دنیا که استادان در قبول مشاوره و راهنمایی دانشجویان دوره دکترا و کارشناسی ارشد دستمزد چندانی دریافت نمی‌کنند، این مسأله در کشور ما هم لحاظ شود.
همان‌گونه که در فراخوان سالانه هم درج شده، رساله دکتری آثار برگزیده از سوی انتشارات هرمس منتشر شده و در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌گیرد. لیلا سیدقاسم، با رساله «بلاغت ساختار نحوی در تاریخ بیهقی» از برگزیدگان رشته زبان و ادبیات فارسی دوره‌های قبل این جایزه است که چاپ دوم نوشته او به تازگی به بازار آمده است. این فارغ‌التحصیل دکترای زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه تهران در پاسخ به چگونگی تأثیر برپایی چنین جوایزی به ارتقای سطح کیفی رساله‌های دوره دکترا به «ایران» گفت: «این جوایز از معدود دلگرمی‌های دانشجویان در مقطع تحصیلات تکمیلی است. دانشجویان در حالی تحصیلات دانشگاهی خود را به پایان می‌برند که از هیچ تشویقی از سوی نظام دانشگاهی برخوردار نیستند.»
سیدقاسم یکی از مهم‌ترین معضلات نظام دانشگاهی را در ابتلای آنها به شتابزدگی و حاکمیت بوروکراسی اداری در تصمیم‌گیری‌ها می‌داند. او ادامه داد: «بخشنامه‌ها و مدیریت دانشگاه‌ها به گونه‌ای شده که دانشجو چاره‌ای بجز دفاع از پایان‌نامه و رساله خود آن هم در اولین فرصت ندارد. دانشجویایی که خواهان صرف زمان بیشتری در تألیف رساله خود شوند، با انواعی از جریمه‌های مالی و تحصیلی روبه‌رو می‌شوند. این در حالی است که اغلب دانشجویان دوره دکترا کسانی هستند که در کنار اشتغال به کار مشغول تحصیل هستند؛ از همین رو هم تأکید دارم که چنین جوایزی در حکم تشویقی جدی از دانشجویان در ارائه آثار کیفی‌تر هستند.»
پایان گفته‌های او با ذکر این نکته همراه شد که جایزه‌هایی همچون این جایزه که با رعایت بی‌طرفی و حفظ استقلال از سازمان‌ها و ارگان‌های دولتی-حکومتی برگزار می‌شوند، باعث دیده شدن هر چه بیشتر آثار می‌شوند. نکته‌ای که در نهایت به انتشار رساله کمک می‌کند و منجر به نقد و بررسی این رساله‌ها در دیگر جوایز و حتی جلسات نقد و بررسی می‌شود.