خیابان، هتل، کازینو و سینما خیام

عمر خیام، بدون شک مشهور ترین شاعر ایرانی در جهان است. در زبان فارسی هنوز برخی از صاحب نظران در شخصیت خیام تردید می کنند. اما آنچه مسلم است حضور این رباعیات متقن و تفکر انگیز در قلب ادبیات فارسی است؛ حال خیام فیلسوف، خیام شاعر یا هر خیام دیگری سروده باشد فرقی در اصل موضوع پدید نمی آورد. رباعیات اصلی خیام در باره انکار خالق و آغاز و فرجام هستی نیست، بلکه پرسش هایی است که در مخیله تمام بشریت از دیرباز مطرح بوده است. من در این مختصر بر آن نیستم که در باره رباعیات فارسی خیام کند و کاو کنم، بلکه قصدم اشاره مختصری به رهیافت این رباعیات به زبان و ادبیات عربی است

از زمانی که فیتزجرالد، در نیمه دوم قرن نوزدهم، به برگردان معانی رباعیات خیام به زبان انگلیسی دست زد، سفر جهانی رباعیات آغاز گردید. در جهان عرب نخستین بار این رباعیات به شکل (سباعیات) یا مصراع های هفتگانه، از انگلیسی به عربی ترجمه شد. ودیع بستانی، شاعر و ادیب لبنانی، حدود یک قرن پیش این رباعیات را به عربی ترجمه کرد. از زمان رسیدن رباعیات خیام به جهان عرب تا کنون، بیش از ۵۰ بار، شاعران، ادیبان، مترجمان و پژوهشگران کشور های مختلف عربی، از زبان فارسی، انگلیسی یا فرانسوی دست به ترجمه این سروده ها زده‌اند. این امر باعث شده که رباعیات خیام نه تنها نزد فرهیختگان و علاقه مندان به ادبیات از نوع معترض و پرسشگر و شادمانه طرفدارانی فراوان پیدا کند بلکه به دلایل تأویل و برداشت های متفاوت، به میان اقشار مختلف مردم راه یافته و مورد ستایش یا حتی نکوهش قرار بگیرد. 

درمیان مترجمان رباعیات، شاعران نامدار جهان عرب به چشم می خورند. یکی از این نامداران احمد الصافی النجفی شاعر برجسته اواسط قرن بیستم است. او در نجف اشرف متولد شده و علاوه بر عراق در سوریه و لبنان زیسته و در سال (۱۹۷۷)از دنیا رفته است. نکته جالب توجه درباره کار صافی نجفی این است که رباعیات را به رباعی و از فارسی ترجمه کرده و در جهان عرب رواج بسیاری یافته است. اما ایشان پس از گذشت زمانی از چاپ مجدد آن سر باز زد و در گفتگویی اعلام کرد متاسفانه خوانندگان غرض اصلی از نوشتن این رباعیات را در نیافته اند. روی سخن صافی با کسانی بود که رباعیات را به دم غنیمت است و خوش باشی و بی خیالی و شاد خواری برای خود ترجمه کرده بودند و جدی بودن پرسش های نهفته در این سروده ها را کناری زده بودند. ناگفته نماند که اکنون در جهان عرب نام خیام علاوه بر خیابان ها، بر سینماها، هتلها، کازینوها، می سرا ها و اماکن تفریحی اطلاق می شود. این امر در روزگار ما، در این وانفسای اوضاع کشورهای منطقه به نظر می‌رسد تا حدودی به ضرورتی اجتناب ناپذیر نیز تبدیل شده باشد.

رباعیات خیام را علاوه بر عراقی ها، لبنانی ها، سوری ها و مصری‌ها، تنی چند از ادیبان، در بحرین، اردن، عربستان سعودی و امارات متحده عربی نیز ترجمه کرده اند اما مشهورترین ترجمه رباعیات  به قلم احمد رامی مصری پدید آمده است. رامی در نیمه اول قرن بیستم در سوربن پاریس، در رشته زبانهای شرقی تحصیل کرده بود توانست با فراگیری زبان فارسی رباعیات را به شیوه‌ای روان و شاعرانه به گنجینه ادبیات عرب بیافزاید. تعدادی از این رباعیات با آهنگسازی ریاض سنباطی و صدای جاودانه ام کلثوم اکنون حدود ۷۰ سال است، روح طرفداران این شاعر بزرگ پارسی گوی را سیراب می‌سازد.

  نکته آخری که باید افزود مسئله ترجمه ناپذیری شعر است. خاصیت ترجمه این است که گاهی به اصل اثر خدمت می کند و گاهی هم خیانت. اما هر چه هست این خیانت بسیاری مواقع دلپذیر است و خواستنی. زبان دانان جهان عرب رباعیات خیام را گاهی به نثر و گاهی به نظم هفتگانی در آورده اند و مترجمان تواناتر آن را به همان شیوه چهارگانی یا رباعی ترجمه کرده‌اند؛ هر چند که مترجمان نه جسم کلمات بلکه روح آن را به زبان و فرهنگ دیگری برده‌اند تا معنای نزدیک تری را به تصویر بکشد. قدر مسلم تمام شعر ها قابلیت ترجمه ندارند و چه بسا نکته اصلی شعر در ترجمه محو شود. برای مثال در رباعی خیام که می‌گوید آن قصر که جمشید در او جام گرفت به آنجا می رسد که بگوید بهرام که گور می گرفتی همه عمر، دیدی که چگونه گور بهرام گرفت. در زبان عربی این یگانگی در لفظ و دوگانگی در معنا امکان پذیر نیست و لذا ترجمه گور اولی (حمار الوحش) با دومی (قبر) متفاوت است و نکته اصلی شاعر در این بین گم شده است. یا در رباعی دیگری که می گوید دیدیم که بر کنگره اش فاخته ای، بنشسته همی گفت که کوکو کوکو مراد شاعر یکی معنای آواز فاخته است و دیگری به معنای کجاست. اما در عربی این دو کلمه دور از هم اند و باز معنای رباعی در ترجمه مخدوش شده است.