پنج شنبه، ۶ اردیبهشت ۱۴۰۳
واپسین تحفۀ حق‌شناس
محمد غفاری
استادیار ادبیات انگلیسی دانشگاه اراک
دربارۀ چند متن فلسفی یونان قدیم، گردآورده و ترجمۀ علی‌محمد حق‌شناس، تهران، نشر نیو (با همکاری نشر معیار علم)، 1399، 159 صفحه، شمارگانِ 500 نسخه، قیمتِ 29000 تومان.
اخیراً، پس از ده سال، واپسین ترجمۀ مرحوم علی‌محمد حق‌شناس (1319-1389)، استاد فقید زبان‌شناسی دانشگاه تهران، با نام دربارۀ چند متنِ فلسفی یونان قدیم به‌همت عباس مخبر منتشر شده است (نشر نیو، ۱۳۹9). این کتاب شامل یازده جستار است، بدون ذکر نام نویسنده و مأخذ آن‌ها. عنوان فصل‌ها به این قرار است: «آناکسیمندر: آثار بازمانده»، «مکالمات کنفوسیوس»، «هراکلیتوس: آثار بازمانده»، «راه حقیقت و راه عقیدت [= پارمنید]»، «آناکساگوراس: آثار بازمانده»، «امپدوکلس: آثار بازمانده»، «مو-تسو»، «دموکریت: آثار بازمانده»، «دفاع سقراط (آپولوژی)»، «دینداری (اوتیفرون)»، و «سقراط در زندان (کریتون)». طبق گفتۀ عباس مخبر در پیش‌گفتار کتاب (ص. 7)، مرحوم حق‌شناس مقالۀ دیگری نیز در همین زمینه ترجمه کرده بوده که متأسفانه با درگذشت ایشان ناتمام مانده و، به همین دلیل، در این مجموعه گنجانده نشده است. مخبر، که پس از درگذشت مترجم به خواستۀ خانوادۀ حق‌شناس مأمور نظارت بر تکمیل و انتشار این مجموعه بوده، هم‌چنین، گفته است که اصل مقاله‌ها را نیافته که بر اساس آن‌ها بتوانند متن ترجمه را ویرایش و تکمیل کند: «جست‌وجوی من و دوستان در این‌جا و آن‌جا به نتیجه نرسید و هیچ ردپایی از کتاب یا کتاب‌های اصلی پیدا نشد که نشد» (ص. 7). علت تأخیر چندساله در انتشار کتاب نیز همین بوده است، تا اینکه سرانجام مخبر راضی می‌شود ترجمه را به همان صورت و با اصلاح‌هایی مختصر منتشر کند. نمی‌دانم ایشان و دوستانشان کجا و چطور دنبال مأخذ ترجمه‌ها گشته‌اند، اما تشخیص نوع و سطح کیفیِ این متون برای کسانی که با فلسفه مأنوس باشند دشوار نیست. گذشته از آن، امروزه، به مدد اینترنت، یافتن منابعی از این دست به‌راحتی ممکن شده است. مأخذ جستارهای این مجموعه را ظرف چند دقیقه با استفاده از روش ترجمۀ معکوس و جست‌وجوی متن در گوگل به‌آسانی می‌توان یافت. من با همین شیوه دریافتم که مرحوم حق‌شناس متن اصلی جستارها را از وب‌گاه معروف enotes و وب‌گاه‌های مشابه آن گرفته بوده است. پس، به همین دلیل است که مقاله‌ها در ترجمۀ فارسی نام‌ونشانی ندارند، زیرا در وب‌گاه مذکور غالباً نام مؤلف جستار ذکر نمی‌شود. مقاله‌های عرضه‌شده در این وب‌گاه، در اصل، شرح‌هایی‌اند بر آثار مشهور ادبیات جهان و برخی حوزه‌های دیگر که برای کمک به دانش‌آموزان و دانشجويان تازه‌کار نوشته شده‌اند و عموماً ارزش پژوهشی و آکادمیک ندارند. برای نمونه، بخش آغازین سه فصل از کتاب را پس از اصل انگلیسی‌شان نقل می‌کنم:
Thales of Miletus is traditionally credited with having been the first philosopher because he was the first to put forward a nonmythological account of the origin and nature of things. However, we know no more of his views than that he claimed that all things originated from water, and it is unlikely that he worked out this thesis in detail. It remained for his "pupil and successor" Anaximander to produce the first comprehensive natural philosophy, a system of astonishing acumen and sophistication.
رسم است که طالس ملطی را نخستین فیلسوف قلمداد کنند، چه نخستین کس که تبیینی غیراسطوره‌ای از خاستگاه و طبیعت اشیاء به‌دست داد او بود. ولی ما از آراء طالس چیزی بیش از این نمی‌دانیم که مدعی شد منشأ همۀ اشیاء آب است و تازه بعید می‌نماید که این نظریه را تا سطح جزئیات پرورانده باشد. پس به عهدۀ «شاگرد و جانشین» او، یعنی آناکسیمندر، ماند تا نخستین نظام جامع و فراگیر را در زمینۀ فلسفۀ طبیعی طرح اندازد، نظامی با دقتی خیره‌کننده و ظرافتی چشم‌گیر. (ص. 10)
Ancient tradition has termed Heraclitus "obscure," although many of the passages in his fragmentary Peri physeos (on nature), which consists of fewer than 150 sentences, are very clear in their intent and content-for instance, the denunciation of his fellow citizens: The Ephesians ought to hang themselves, everyone who is of age, and leave the city to the boys. They who threw out Hermodorus, the worthiest man of them, saying: "Let no one of us be the worthiest, but if there is one, let him go somewhere else, among others."
هراکلیتوس را در اخبار کهن «مغلق‌گو» لقب داده‌اند. با وجود این، بیشتر جمله‌هایی که از کتاب او به‌دست ما رسیده از روشن هم روشن‌تر است. شمار این جملات اندکی کم‌تر از 150 است. گواه گفتۀ بالا گلایۀ اوست از هم‌شهریانش که «اِفِسوسیان بروند خودشان را به دار بیاویزند و شهر را به بچه‌ها واگذارند ــ همه‌شان، همۀ آنان که به سن بلوغ رسیده‌اند؛ همان جماعت که ارجمندترین کس در میان خود را، هرمودوروس را، بیرون راندند که می‌خواهیم ارجمندترینی میان ما نباشد؛ و اگر هست، برود جایی دیگر، پیش دیگران.» (ص. 38)
Crito is a relatively short dialogue that should be read in conjunction with and between Apologia Skratous (early period, 399-390 b.c.e.; Apology, 1675) and Phaedn (middle period, 388-368 b.c.e.; Phaedo, 1675). Apology gives an account of Socrates' trial and condemnation; Phaedo describes his last conversations and death; Crito recounts a friend's urgent plea for Socrates to avail himself of the ample opportunity to escape and the latter's justification on moral grounds for remaining in prison voluntarily, although the execution will occur two days later.
سقراط در زندان، گفتگویی است به‌نسبت کوتاه؛ و این گفتگو را می‌باید همراه با آپولوژی و فایدون؛ بلکه میان آن دو، خواند. آپولوژی داستان محاکمۀ سقراط است و داستان محکوم‌شدن او و فایدون واپسین گفتگوی اوست و قصۀ مرگش؛ سقراط در زندان حدیث آن است که چگونه دوستی از آنِ سقراط به‌اصرار از او می‌خواهد از فرصتی بسیار مناسب سود جوید و از زندان بگریزد؛ و سقراط چگونه آن دوست را مجاب کند که ملاحظات اخلاقی واجب می‌دارد به اختیار خود در زندان بماند، گو آنکه خود می‌داند حکم مرگش دو روز دیگر به اجرا گذاشته می‌شود. (ص. 148)
مرحوم حق‌شناس متخصص فلسفه نبود و، از آن‌جا که هیچ‌گاه فرصت نکرد مقدمه‌ای بر این ترجمه بنویسد، نمی‌توان قاطعانه گفت که هدف او از ترجمۀ این جستارها چه بوده و چه مخاطبانی را در نظر داشته است. با این حال، به‌زعم من، این کتاب را باید خواند، نه صرفاً به‌دلیل محتوای آن، چه کتاب‌های مفیدتر و جدی‌تر دربارۀ فلسفۀ یونان باستان فراوان‌اند، بلکه به دلیل کیفیت ترجمه و مهم‌تر از آن، همان‌گونه که مخبر هم در پیش‌گفتار خود اشاره کرده است، به دلیل «نثر درخشان» آن (ص. 7). در روزگاری که نثر فارسی فصیح و پاکیزه و خوش‌خوان، حتی در نوشته‌های بسیاری از استادان زبان و ادبیات فارسی، حکم «الشاذ کالنادر و النادر کالمعدوم» پیدا کرده است، من خواندنِ این ترجمه را به عموم کتاب‌خوانان، دوست‌داران تفکر، و نوآموزان ترجمه توصیه می‌کنم.
در پایان این یادداشت، باید به بعضی از ایرادهای کلی و جزئی کتاب نیز به‌اختصار اشاره کنم:
1) نام کتاب حاکی از آن است که با کتابی دربارۀ فیلسوفان یونان باستان، یا به‌تعبیر حق‌شناس «یونان قدیم»، سروکار داریم، اما وقتی کتاب را باز می‌کنیم، می‌بینیم که دو فصل از آن به متفکران چینی اختصاص یافته‌اند: فصل دوم به کنفوسیوس و فصل هفتم به مو-تسو.
2) اکنون که متن اصلی را در اختیار داریم، مخصوصاً اگر ویراستارانه متن را بخوانیم، بخش‌هایی در ترجمه هستند که وسوسه می‌شویم برای روان‌تر کردن یا دقیق‌تر کردن آن‌ها عبارت‌هایی را تغییر بدهیم. نمونۀ آن را می‌توان در قطعه‌هایی مشاهده کرد که بالا نقل کردم. بهتر است ویراستار کتاب، با اختیاراتی که دارد، این موارد را در ویراست بعدی اصلاح کند.
3) لحن ترجمه بعضی جاها فاخرتر و ادیبانه‌تر از لحن بی‌پیرایه و سرراست متن اصلی است (برای نمونه، بنگرید به قطعۀ سومی که بالا نقل شد). این، البته، یکی از ویژگی‌های ترجمه‌های حق‌شناس است، که سرش در زبان‌شناسي بود اما دلش در ادبيات مي‌تپيد. در بهمن 1387، در نشست معرفی و نقد کتاب تاریخ زبان‌شناسی در مؤسسۀ فرهنگی شهر کتاب، علی‌اشرف صادقی همین نکته را دربارۀ ترجمۀ حق‌شناس از آن کتاب نیز مطرح کرده بود.
4) ضبط نام‌های خاص یک‌دست نیست؛ نام فیلسوفان یونانی در مواردی به تلفظ فرانسوی ضبط شده است، مانند «دموکریت» به‌جای «دموکریتوس» و «پارمنید» به‌جای «پارمنیدس»، و در موارد دیگر به تلفظ یونانی.
5) نشانه‌گذاری متن، به‌ویژه کاربرد ویرگول و نقطه‌ویرگول، باید اصلاح شود (برای نمونه، باز هم بنگرید به قطعۀ سومی که بالا نقل شد).
6) حروف‌چینی و صفحه‌آرایی کتاب چندان چشم‌نواز نیست.
7) در انتهای کتاب نیز، اثری از نمایه و واژه‌نامه به‌چشم نمی‌خورد.
با سپاس از عباس مخبر که بانی انتشار این کتاب شده، خانوادۀ مرحوم حق‌شناس که پی‌گیر انتشار آثار او بوده‌اند، و ناشر که این کتاب را بعد از سال‌ها به بازار عرضه کرده است، امیدوارم که در چاپ بعدی کتاب نواقص مذکور برطرف شوند تا این واپسین یادگار علی‌محمد حق‌شناس با کیفیتی در شأن نام و منزلت او در اختیار علاقه‌مندان به آثارش قرار بگیرد.
پی‌نوشت‌ها
<https://www.enotes.com/topics/nature-anaximander>
<https://www.enotes.com/topics/heraclitus-fragments>
<https://www.enotes.com/topics/crito>
علی‌محمد حق‌شناس، «سرم در زبان‌شناسی است، اما دلم در ادبیات می‌تپد»، کتاب ماه ادبیات و فلسفه، شمارۀ 37 (آبان 1379)، ص‌ص. 4-17.
پیتر آ. ام. سورن، تاریخ زبان‌شناسی (بخشی از کتاب زبان‌شناسی در غرب)، ترجمۀ علی‌محمد حق‌شناس، تهران، سمت، 1387.
. <https://www.khabaronline.ir/news/2564/%D9%85%D8%AB%D9%84%D8%AB-%D8%AC%D8%A7%D9%88%DB%8C%D8%AF-%D8%AA%D9%81%DA%A9%D8%B1-%D9%85%D9%86%D8%B7%D9%82-%D8%B2%D8%A8%D8%A7%D9%86>
نشانی: تهران، خیابان شهید بهشتی، خیابان شهید احمدقصیر (بخارست)، نبش کوچه‌ی سوم، پلاک ۸
تلفن: ۸۸۷۲۳۳۱۶ - ۸۸۷۱۷۴۵۸
دورنگار: ۸۸۷۱۹۲۳۲
تمام محتوای این سایت تحت مجوز بین‌المللی «کریتیو کامنز ۴» منتشر می‌شود.
