حماسه‌ی مسیب نامه

حماسه‌ی منثور مسیب‌نامه که بزرگ‌ترین حماسه‌ی منثور درباره‌ی حوادث پس از عاشوراست به همت دکتر میلاد جعفرپور منتشر در بخش جایزه‌ی کتاب سال به عنوان اثر شایسته‌ی تقدیر شناخته شد. این کتاب، پیشتر نیز نامزد کتاب جایزه جلال بوده و قبل از آن نیز جایزه‌ی قلم زرین را برده بود. به همین مناسبت نگاهی گذرا به این کتاب خواهیم داشت.

حماسه‌ی مسیب نامه در سه جلد و در ۲۸۰۸ صفحه در سال ۱۳۹۸ در بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی چاپ شده است. این اثر درباره‌ی یکی از خونخواهان امام حسین (ع) به‌نام مسیب است. درباره‌ی شخصیت مسیب، منابع اطلاعات چندانی بیان نمی‌کنند و احتمالاً ابن عساکر صورت دقیقی از نام و انساب او را بیان کرده است: «المسیب بن نحبة بن ربیعة بن عوف بن هلال بن شمخ بن فراره‌ی بن ذبیان الفزاری» (ص ۲۴۹). مسیب از کسانی بود که در نامه‌ای که به امام حسین (ع) نوشته شد، از امضاکنندگان نامه بود که با امام حسین (ع) بیعت کرده بود. پس از واقعه‌ی عاشورا، چند سالی مسیب و سلیمان فعالیت پنهانی داشتند؛ اما با مرگ یزید دوره‌ی آشکار مبارزه‌ی سلیمان و مسیب و یارانش آغاز شد. مسیب در اصل از قبیله‌ی فزاره بود؛ اما در قیام سلیمان بن صرد که از توابین بود در زمره‌ی یاران او بود و همین باعث شده که در برخی منابع او را خزاعی نیز بنامند. پس از مرگ سلیمان، مسیب نیز در نبردی که با شامیان داشت به شهادت رسید (ص ۲۵۹).

داستان دلاوری‌های مسیب، بعدها دست‌مایه‌ی بسیاری از راویان شد و به مرور روایت‌های او در بسیاری از مناطق گسترش یافت و آنچنان که رسم این قبیل داستان‌هاست، در هر دوره‌ای مطالبی به آن افزوده شد و متناسب با هر منطقه‌ای اطلاعاتی نیز بدان اضافه شد؛ سیری که داستان‌هایی مانند ابومسلم‌نامه، مختارنامه، حسین کرد شبستری و حتی داستان‌هایی درباره‌ی امام علی (ع) نیز داشته و شاخ و برگ‌های فراوانی در طول زمان بدان افزوده شده است؛ به‌گونه‌ای که اگر قرار باشد براساس داستان منثور مسیب‌نامه، دورنمایی از زندگی و روزگار مسیب ارایه شود، کاری دشوار و حتی غیرممکن است.

حماسه‌ی مسیّب‌نامه دو تحریر کوچک و بزرگ دارد که در چاپ حاضر، هر دو تحریر منتشر شده‌اند. تحریر نخست که را که تحریر کوچک نام دارد از ابوطاهر طرسوسی (قرن ششم) است و تحریر دوم که روایت بزرگ آسیای میانه است از محمد بقای وارس بخاری (قرن دهم) است. نثر دو روایت با هم تفاوت دارد و طبعاً نثر ابوطاهر طرسوسی کهن‌تر است؛ اما نثر وارس بخاری ساده‌تر است. در کل نثر دو داستان به سبک متون نقالی و داستانی مرسوم در این آثار است. در متن تحریر بزرگ یعنی محمد بقای وارس بخاری، از اشعار بیشتری بهره گرفته شده است. طبق استثنایی که مصحح بیان داشته، ۴۵۸۰ بیت در کل اثر به کار رفته است.

مصحح در این اثر از ۴۵ نسخه‌ی خطی منثور و منظوم بهره برده است. هر کدام از نسخه‌ها در مقدمه به طور دقیق معرفی و نقد شده‌اند و تصاویری از نسخ نیز در پایان کتاب آمده است.

کار نسخه‌برداری از محرم سال ۱۳۹۳ آغاز شده و در محرم ۱۳۹۷ به پایان رسیده است و مصحح این را «فالی فرّخ» دانسته است.

ساختار کلی سه جلد این اثر بدین ترتیب است: صفحات ۱۶ تا ۳۳: فهرست کتاب. صفحات ۳۹ تا ۵۰: مقدمه و روش تحقیق. صفحات ۵۱ تا ۲۴۸: نسخه‌شناسی و معرفی نسخه‌های منثور، منظوم، ترجمه‌های ترکی، کردی، هندی، اردو و تعزیه‌نامه‌های مسیب‌نامه. صفحات ۲۴۹ تا ۳۶۴: درباره‌ی مسیب در متون تاریخی و نقد پیکره‌ی داستانی. صفحات ۳۶۵ تا ۱۸۹۲ که اصلی‌ترین بخش کتاب و تا پایان جلد دوم است، روایت بزرگ آسیای میانه است. از آغاز چلد سوم یعنی صفحه‌ی ۱۸۹۳ تا ۲۳۹۲ نیز روایت کوچک مسیب‌نامه که تحریر ابوطاهر طرسوسی است. از ۲۳۹۳ تا از صفحات ۲۳۹۳ تا ۲۸۰۸ نیز ضمایم کتاب، کتاب‌نامه، فهارس و مجموه‌ی تصاویر نسخ خطی چاپی این اثر است.

چاپ حماسه‌ی منثور مسیب‌نامه در شکل فعلی خود، یکی از عظیم‌ترین کارهای پژوهشی در حوزه‌ی داستان‌های حماسی عاشورایی و همچنین در حوزه‌ی ادبیات عامه است. مقدمه‌ی مفصل این اثر، که ۳۶۰ صفحه را شامل است، خود پزوهشی مستقل در حوزه‌ی نسخ خطی و مسیب‌نامه است. مصحح پیشتر داستان‌های منثور حماسی مانند قران حبشی و بطال‌نامه را نیز تصحیح و منتشر کرده و به همین دلیل تسلطی ویژه در شناخت این قبیل داستان‌ها را کسب کرده که حاصل تجریه‌های خود را در نگاشتن این اثر عظیم به کار برده است.

بی‌گمان این شکل از تصحیح و چاپ متون داستانی نقطه‌ی عطفی در کارهای پژوهشی است؛ چرا که بسیاری از مصححین معتقدند برای نشر متون ادبی و یا داستانی که مربوط به پس از قرن دهم هستند، اگر اثری ده‌ها نسخه داشت، برای تصحیح بررسی چند نسخه نیز کافی است؛ اما مصحح مسیب‌نامه به این مقدار اکتفا نکرده و همه‌ی نسخی را که داشته بررسی و به روش التقاطی و انتقادی از همه‌ی نسخ بهره برده است.

منبع: حماسه‌ی مسیب‌نامه (پیش‌درآمد ابومسلم‌نامه، حماسه‌ی بزرگ آسیای میانه از محمد بقای وارس بخاری) و (تحریر کوچک از ابوطاهر طرطوسی)-۳ جلد-، تصحیح: دکتر میلاد جعفرپور، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی، چاپ اول: ۱۳۹۸، قیمت: ۴۹۵ هزار تومان، تیراژ ۱۱۰۰ نسخه.