اعتماد: حبیب
لاجوردی بامداد یکشنبه سوم مردادماه ۱۴۰۰ درگذشت، بنیانگذار پروژه تاریخ شفاهی ایران در مرکز مطالعات
خاورمیانه دانشگاه هاروارد. عموم ایرانیان علاقهمند به تاریخ معاصر، او را با
مجموعه غنی و ارزشمند تاریخ شفاهی ایران میشناسند. لاجوردی (به یک روایت ۱۳۱۷ و به روایتی دیگر ۱۳۱۴) تهران و در
خانواده سرشناس و ثروتمند لاجوردی به دنیا آمد که از اواخر عصر ناصری، در عرصههای
متنوع اقتصادی به ویژه صنایع غذایی، نساجی، شوینده، بانکداری و بیمه فعال بودند.
او متعلق به نسل سوم این خاندان بود که کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکترای خود در
رشته اقتصاد را به ترتیب در دانشگاههای ییل، هاروارد و آکسفورد گذرانده بود و در
سال ۱۳۴۲ برای کار
در پیشه خانوادگی یعنی گروه صنعتی بهشهر به ایران بازگشت. او و شماری از اساتید
برجسته مدیریت در ایران، در سال ۱۳۴۸
با کمک دانشگاه هاروارد مرکز مطالعات مدیریت ایران را بنا گذاشتند و تا سال ۱۳۵۷، در آنجا به تدریس درس سیاستگذاری
عمومی مشغول بود.
حبیب لاجوردی با وقوع انقلاب، از ایران مهاجرت کرد. در
سال ۱۳۵۹ یکی از استادان دانشگاه هاروارد به او پیشنهاد نگارش طرح اولیه
تاریخ شفاهی ایران را ارایه میکند که این طرح در شهریور ۱۳۶۰ در مرکز مطالعات خاورمیانه دانشگاه
هاروارد اجرا میشود. هدف این طرح ضبط و ثبت خاطرات چهرهها و شخصیتهای زنده مهم
و تاثیرگذار سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و نظامی در ایران معاصر است. در این طرح تاکنون
با بیش از ۱۳۰ نفر گفتوگو
شده که حدود ۱۰۰ مصاحبه از آنها در مجموعهای بیست جلدی منتشر شده است.
در میان این گفتوگوها که برخی کوتاه و برخی بسیار
طولانی هستند، به نام افراد تاثیرگذار و مهمی بر میخوریم، چهرههایی چون مظفر بقایی،
حسین آزموده، محمدابراهیم امیرتیمور، ابوالحسن ابتهاج، شاپور بختیار، ابوالحسن بنیصدر،
عبدالرحمن برومند، ناصر پاکدامن، امیر پیشداد، مهدی خانبابا تهرانی، فریدون جم،
مهدی حائرییزدی، علیاصغر حاج سید جوادی، محمد درخشش، مسعود رجوی، احمد زیرکزاده،
غلامحسین ساعدی، کریم سنجابی، محمد شانهچی، خسرو شاکری، جعفر شریفامامی، محمود
فروغی، هرمز قریب، محمدناصر قشقایی، فریدون کشاورز، عبدالکریم لاهیجی، اسدالله
مبشری، هدایتالله متیندفتری، محمدعلی مجتهدی، عبدالمجید مجیدی، غلامحسین مصدق،
احمد مدنی، رحمتالله مقدممراغهای، حسین ملک، نعمت میرزازاده، احمد میرفندرسکی،
فتحالله مینباشیان، هما ناطق، حسن نزیه، حبیب نفیسی، هوشنگ نهاوندی، منوچهر هزارخانی،
داریوش همایون و محمد یگانه . حبیب لاجوردی گذشته از مدیریت و نظارت بر انجام این
پروژه، در تهیه بسیاری از گفتوگوها مشارکت داشت که بسیاری از آنها اکنون به صورت کتابهایی
مستقل در ایران منتشر شده است.
این روزها بساط تهیه و تدوین تاریخ شفاهی، در حوزههای
مختلف سیاسی، فرهنگی، هنری، اجتماعی، اقتصادی، نظامی و ... داغ است و عموم موسسات
و ادارات و نهادها، به فکر تهیه تاریخ شفاهی برای خودشان یا سایر جاها افتادهاند.
مجموعههای متنوعی هم تحت این عنوان و با شگرد گفتوگوی شفاهی، آماده و منتشر شده
است. اما هیچ یک از این آثار تاکنون نتوانستهاند قدر و منزلت و اهمیت تاریخ شفاهی
هاروارد را بیابند. نخستین بودن، اهمیت موضوع و چهرهها، یعنی انقلاب ایران و شخصیتهای
موثر در آن، کثرت و فراوانی مصاحبهها، آزادی بیان و بدون لکنت و سانسور بودن گفتوگوها
و البته روشمندی نسبی آنها در مقایسه با سایر نمونهها از مهمترین علل اقبال چشمگیر
به این مجموعه است. این سخن البته به معنای بینقص بودن تاریخ شفاهی هاروارد نیست،
اما بدون شک این مجموعه عظیم و به یادماندنی، یکی از مهمترین و دست اولترین
منابع برای شناخت و بررسی برههای حساس و حیاتی از تاریخ معاصر ایران است.