جمعه، ۳۱ فروردین ۱۴۰۳
معرفی پژوهش سه جلدی زبان شعر امروز/ نشر نگاه/ چاپ سوم/ ۱۴۰۰
در گفتوگو با شاعر پژوهشگر شعر امروز لیلا کردبچه
گروه فرهنگی: نسل امروز شعر فارسی اگر چه همچنان آبشخور مطالعاتی خود را بر اساس منابع مرسوم شعر و ادبیات انتخاب می‌کند اما واقع امر این است که به رغم شتاب تغییرات و تحولات ادبی آن چنان که باید محققان و منتقدان ادبی به تولید متن و ارائه چرایی‌ها و چگونگی‌های شعر نپرداخته‌اند. ارجاع شاعران نسل نو صرفاً به منابع تجربه‌شده قطعاً کسوراتی خواهد داشت که از آن جمله می‌توان به نادیده‌گرفته شدن توانش‌های نو و الگوهای موفق شعری امروز باشد. شاید استقبال از برخی پژوهش‌های عالمانه این روزگار همچون «تاریخ تحلیل شعر امروز» نگاشته محمدشمس لنگرودی برخاسته از همین خلأ و فقدان باشد. پژوهش‌های بسیاری در دهه‌های اخیر رقم خورده است که برخی از آنها به واسطه شاعر بودن محقق، نمایی خاص‌تر از شعر امروز را به نمایش گذارده است که از آن جمله می‌توان به آثار پژوهشی محمدرضا شفیعی‌کدکنی، محمد حقوقی، تقی پورنامداریان، علی باباچاهی، محمدرضا سنگری، محمدرضا روزبه، مصطفی علی‌پور، محمدکاظم کاظمی، بهزاد خواجات، علی‌یاری، مزدک پنجه‌ای و... اشاره کرد.
سومین بازنشر پژوهش «زبان شعر امروز» تالیف لیلا کردبچه که از شاعران این روزگار است بهانه گفت‌وگویی شد که در آن به ضرورت جدی‌تر شعر امروز و امکان مواجهه انتقادی شاعران نسل نو با وضعیت شعر پرداخته شده است. استقبال از این مجموعه سه‌جلدی گواهِ چشمداشت مخاطبان شعر امروز می‌تواند باشد، مخاطبانی که بیشتر علاقه مندند علوم ادبی را از ذهن و زبانی نزدیک‌تر به روزگار خود دریافت کنند. بخش‌هایی از این گفتوگو را با حذف سؤالات مرور خواهیم کرد:
در شعر معاصر، مسأله زبان و تغییرات و دگرگونی‌های آن از اهمیت بسیاری برخوردار است؛ چراکه شعر فارسی در صد سال اخیر نه‌تنها در حوزه محتوا و رویکردهای مضمونی دستخوش دگرگونی شده، بلکه در زمینه زبان نیز گونه‌های مختلفی از برجسته‌سازی ارائه داده است؛ برجسته‌سازی‌هایی که اغلب با جانبداری افراطی منتقدان و پژوهشگران، نوآوری قلمداد شده‌اند و کار تا آنجا پیش رفته است که برخی شعر امروز و زبان شعر امروز را نتیجه گسستی ناگهانی و عظیم از ادبیات قدیم دانسته‌اند، حال آنکه شعر و ادبیات معاصر اگرچه ممکن است در برابر درخت پرشاخ و برگ ادبیات کهنسال، نهالی نورس به نظر برسد، اما همین نهال جوان ریشه در خاک زبان فارسی دارد و طبیعی است که هر هنرمند برای خلق اثر هنری خود، هر بار از صفر آغاز نکند و الفبا، دستور زبان، فرهنگ لغات، معانی و بیان، بدیع و عروض و قافیه‌ای ویژه خویش نیافریند، بلکه از گنجینه‌ای که در اختیار دارد استفاده کند؛ و این یعنی اتکای پیچک بالنده شعر امروز بر دیوار سترگ ادبیات قدیم. و «زبان شعر امروز» اثری است که این اتکای اطمینانبخش را در تمامی بخش‌های زبان شعر مورد توجه قرار داده است.
«زبان شعر امروز» اثری پژوهشی در سه جلد است که توسط مؤسسه انتشارات نگاه منتشر شده است؛ کتابی که هم برای دانشجویان زبان و ادبیات فارسی و هم برای شاعران و هنرآموزان عرصه قلم، کاراست و اخیراً چاپ سوم آن منتشر شده است.
حقیقت این است که در اغلب پژوهش‌ها در حوزه زبان شعر معاصر، گونه‌ای افراط در پررنگ‌تر نشان دادن برخی جنبه‌های زبانی و نادیده گرفتن یا کمتر دیدن برخی جنبه‌ها و وجوه زبانی دیگر دیده می‌شود که در نهایت منجر به فقدان نتیجه‌گیری صریحی در زمینه زبان شعر معاصر شده و حتی در موارد بسیار، دستاوردهای زبانی ادبیات قدیم را نیز تحت‌عنوان نوآوری در زبان شعر امروز مطرح کرده است؛ نظیر برخی سازه‌ها در ترکیبات اسمی که با وجود نمونه‌های بسیار در شعر نظامی و خاقانی و... مانند کشفی بدیع در کار شاعران معاصر تلقی شده است.
اما اساس کار در کتاب «زبان شعر امروز»، بررسی عوامل برجسته‌ساز زبانی در دو گروه قاعده‌افزایی (توازن‌های آوایی، واژگانی، نحوی) و قاعده‌کاهی (قاعده‌کاهی‌های واژگانی، نحوی، معنایی، نوشتاری) در زبان شعر معاصر و تطبیق آنها با نمونه‌های موجود در ادبیات قدیم است. بر همین اساس فصل‌بندی و تنظیم مطالب این کتاب نیز بر مبنای شیوه‌های برجسته‌سازی‌های زبان شعر در دو گروه عمده قاعده‌افزایی‌ها و قاعده‌کاهی‌ها صورت گرفته که در نهایت پنج فصل را شکل داده است؛ قاعده‌کاهی واژگان (دنیای واژه‌ها)، قاعده‌افزایی (موسیقی شعر امروز)، قاعده‌کاهی نحوی (ساختار نحوی زبان شعر امروز)، قاعده‌کاهی معنایی (صورخیال شعر امروز) و قاعده‌کاهی نوشتاری
(نمایش شعر). در این کتاب برای رسیدن به نتیجه‌ای که تا حد امکان انعکاس‌دهنده وضعیت زبان شعر باشد، از ادبیات قدیم، دستاوردهای زبانی شعر شاعرانی چون مولوی، حافظ، سعدی، فردوسی، نظامی، خاقانی، رودکی، منوچهری، مسعودسعد، خیام، فرخی، بیدل، صائب، ناصرخسرو و... را مدنظر قرار داده‌ایم و علاوه بر آن به بررسی ویژگی‌ها و ساخت‌های زبانی و موسیقایی و نحوی در متون نثر بهره‌مند از برجسته‌سازی‌های زبانی نیز همچون تاریخ بیهقی، نفثه‌المصدور، مرزبان‌نامه، کلیله ودمنه، چهارمقاله، گلستان، مناجات‌نامه، تذکره‌الاولیاء، سیاست‌نامه و... پرداخته‌ایم و سازه‌های زبانی و موسیقایی و معنایی شعر معاصر را با نتایج به‌دست‌آمده از متون نظم و نثر قدیم تطبیق داده‌ایم و در شعر معاصر نیز مبنای پژوهش را بر ساختارهای زبانی و موسیقایی و معنایی شعر شاعران شاخص معاصر از دوره مشروطه تا به امروز قرار داده و آثار اغلب شاعران معاصر را تا سال ۱۳۹۶ بررسی کرده‌ایم.
در کتاب «زبان شعر امروز» به‌طور خاص بر آثار شاعران متأخرتر و جوان‌تر در برخی بخش‌ها تمرکز بیشتری شده است، چراکه معتقدیم در کار جوان‌ترها جسارت‌های زبانی بیشتری که اغلب به نوآوری‌های زبانی پهلو می‌زند دیده می‌شود؛ رویکردی که در کار شاعرانی با پیشینه و تجربه بیشتر، معمولاً جای خود را به‌گونه‌ای از محافظه‌کاری در پذیرش خطرات زبانی می‌دهد. همچنین از دلایل توجه بیشتر به شعر شاعران جوان‌تر، باید به این مسأله اشاره کرد که بررسی برخی شیوه‌های برجسته‌سازی زبانی بویژه در مباحثی چون نوآوری در قالب‌های کهن شعری و نیز نوآوری در شیوه‌های نوشتاری، بدون توجه به اشعار جوان‌ترها اساساً مباحثی عقیم و خالی از شاهد مثال‌های کافی بودند. «زبان شعر امروز»، عملاً مجموعه‌ای از کتاب‌های مربوط به واژه‌سازی و ترکیب‌سازی، موسیقی شعر، دستور زبان، صور خیال، معانی و بیان و بدیع و جلوه‌های تصویری و نمایشی شعر است که با به دست دادن نمونه‌ها و شواهد کارآمد و کافی هم از متون نظم و نثر قدیم و هم از شعر معاصر، می‌کوشد شناختی کامل و همه‌جانبه از زبان شعر فارسی به‌دست دهد.
نشانی: تهران، خیابان شهید بهشتی، خیابان شهید احمدقصیر (بخارست)، نبش کوچه‌ی سوم، پلاک ۸
تلفن: ۸۸۷۲۳۳۱۶ - ۸۸۷۱۷۴۵۸
دورنگار: ۸۸۷۱۹۲۳۲
تمام محتوای این سایت تحت مجوز بین‌المللی «کریتیو کامنز ۴» منتشر می‌شود.
