آرمان ملی : شاهنامه، یکی از مهمترین آثار ادبی و تاریخی در تمدن و هنر ایرانزمین است که با گذشت افزون بر هزار سال از زمان سرایش، همچنان جایگاه رفیع خود را حفظ کرده. اهمیت این اثر تا حدی است که به باور بسیاری از کارشناسان، تاثیرات روشن آن را میتوان در خلق آثار حماسی و تاریخی در ادبیات و سینمای جهان مشاهده کرد. این اثر ارزشمند، پیش از این به زبانهای مختلفی چون انگلیسی، روسی و فرانسوی ترجمه شده بود اما این اولین بار است که به همت نشر «شمع و مه» به زبان اسپانیایی ترجمه میشود. افشین شحنهتبار درباره انگیزه انجام این ترجمه میگوید: «تصمیم داریم کشور به کشور؛ از مکزیک و اسپانیا گرفته تا کوبا، ونزوئلا، آرژانتین و آمریکا، سفر کنیم تا شاهنامه را به اسپانیایی زبانان کل جهان معرفی و عرضه کنیم.»
ترجمه اسپانیایی شاهنامه طی پروسهای ۱۰ساله و در قالب مجموعهای هفت جلدی از سوی انتشارات «شمع و مه» به چاپ رسید. ابتدا کمی درباره این اثر و فرآیند ترجمه و انتشار آن توضیح دهید.
شاهنامه به زبانهای مختلف مثل روسی و آلمانی در قرون ۱۷ و ۱۸ و به صورت کامل به انگلیسی و فرانسه در اواخر قرن ۱۸ و اوایل قرن ۱۹ ترجمه شده است که میتوان از نسخهای که ژول مُل در قرن ۱۹ به فرانسه ترجمه کرده؛ به عنوان تکمیلترین نوع ترجمه شاهنامه به زبانهای خارجی اشاره کرد و حتی میشود گفت رفرنسی است برای ترجمه شاهنامه به زبانهای دیگر. البته نسخه روسی شاهنامه نیز تقریبا نسخه کاملی است. در واقع تنها جای شاهنامه در زبان اسپانیایی خالی بود که از لحاظ گستره جمعیتی و همینطور تاثیرگذاری، دومین زبان دنیاست. البته پیشتر بعضی از داستانهای شاهنامه به این زبان ترجمه شده بود؛ ولی نه به نوعی که در زبانهای روسی، فرانسه و آلمانی وجود دارد. به همین دلیل ما در سال ۱۳۹۱ با پیشنهاد سفیرِ وقت ونزوئلا تصمیم به ترجمه شاهنامه به زبان اسپانیایی گرفتیم و یک سال بعد از آن و زمانی که هوگو چاوز به ایران آمد، قسمتی از جلد اول این مجموعه ۷ جلدی - که در مجموع نزدیک به ۴۵۰۰ صفحه دارد- رونمایی شد. پس از آن تصمیم گرفتیم ترجمه را با مترجم اثر- خانم دکتر بئاتریس سلاس- که ایرانشناس و ادیب هستند، ادامه دهیم. به اینترتیب، به کمک تیمی که داشتیم و همینطور همسر ایشان - دکتر رفیع رفیعی- ترجمه از نسخه فارسی کتاب انجام شد. البته تحصیلات عالیه دکتر سلاس در دانشگاه سوربن و در مقطع دکتری، در رشته زبان و ادبیات فرانسه است. ایشان بهخاطر اشراف به زبان فرانسه، از نسخه ژول مُل کمک گرفت و کار را ادامه داد. در ادامه افراد زیادی به پیشبرد این امر کمک کردند؛ بهخصوص نقش دکتر نازنین نوذری در تکمیل کار کم نبود. دکتر مهدی محقق نیز بهخصوص در جلد اول کتاب بینهایت تاثیرگذار و کمک ما بودند. البته بهخاطر اشرافی که به شاهنامه داشتند، همواره از راهنماییهای ایشان در این مجموعه استفاده کردهایم.
شاهنامه فردوسی نهتنها یک اثر ملی که شاهکاری جهانیست و مراحل تحقیق، پژوهش، ترجمه، ویراستاری و بازخوانی یک مجموعه هفت جلدی حتما ملاحظات زیادی را طلبیده است. از حساسیتهایی که در ترجمه این اثر وجود داشت بگویید.
ما در کنار ترجمه شاهنامه به زبان اسپانیایی، یک پروژه تحقیقاتی را آغاز کردیم تا به جهانیان بگوییم که افراد زیادی در دنیا بدون اینکه اطلاع داشته باشند، تحت تاثیر شاهنامه هستند. بسیاری از آثاری که در حال حاضر در جهان به صورت سریال، فیلم و کتاب تولید میشود، برداشتهای مستقیم یا غیرمستقیم از شاهنامه داشتهاند؛ از جمله هری پاتر، ارباب حلقهها، آیرون من و بسیاری از سریالهای دیگری که میبینیم. جالب است بدانید که خیلی از خارجیها هیچ اطلاعی از وجود چنین اسطورهای که حدود ۱۰۰۰ سال پیش در شرق دنیا خلق شده، نداشتند. یکی از کارهایی که انجام دادیم این بود که این اطلاعات را یکییکی استخراج کردیم و در قالب مستندات در برنامهها و نشستهایی که داشتیم و خواهیم داشت، ارائه داده و خواهیم داد. بیشک این مساله مهم و ارزشمندی برای ماست که بگوییم شاهنامه در آن زمان چه قدرتی داشته که هنوز هم استفاده از بخشهایی از آن میتواند در آثار مختلف اینقدر تاثیرگذار باشد. همچنین در این مسیر همواره سعی داشتیم که شاهنامه را به مخاطبانی عرضه کنیم که به ادبیات عامه دنیا آشنا هستند. این راحتترین راهیست که شما میتوانید فرهنگ کشورتان را به کشور دیگری تزریق کنید. حتی تیپ کتاب به سمتی رفته که میشود گفت شبیه به کتابهای مدرنِ حال حاضر است.
جایی گفتید که «در طراحی جلد این مجموعه تلاش کردیم تا در عین حفظ مفهوم ایرانی، بسیار مدرن و متفاوت کار کنیم.» در اینباره بیشتر توضیح دهید؟
همانطور که اشاره شد سعی شد تا تیپ کتاب شبیه به کتابهای مدرن حال حاضر باشد. سعی کردیم که مجموعه را خیلی شبیه به نمونههای کلاسیک کتابهای شاهنامه نکنیم؛ چرا که میدانیم این تیپ کتابها خیلی در میان قشر ۱۵ تا ۳۵ سال تاثیرگذار نیست و با آن ارتباط نمیگیرند. به این دلیل در طراحی جلد کتاب از پژمان رحیمیزاده که به راستی یکی از بینظیرترین گرافیستها و تصویرگران ایرانی است کمک گرفتیم که آثار بسیار مدرنی طراحی شد. هر بخش براساس داستانی که دارد، طراحی جداگانهای دارد. کار از لحاظ ظاهری با آنچه ایرانیان از شاهنامه انتظار دارند، متفاوت است و بسیار مدرن شده است و نتیجه آن استقبال خوبیست که در خارج از ایران از ظاهر کار میشود و با آن ارتباط میگیرند.
اسپانیایی زبان اصلی ۲۰ کشور در سراسر جهان است که به دلیل گستره استفاده از این زبان، آثار ادبی بسیاری از سوی نویسندگان و شاعران مطرح در این زبان خلق شده است. آیا در ترجمه شاهنامه به اسپانیایی، به گستره مخاطبان بینالمللی در این زبان هم فکر کردید؟
بله. جدای از اینکه ترجمه کامل شاهنامه به زبان اسپانیایی وجود نداشت، بیشترین دلیل انتخاب این زبان برای ترجمه، گستره زبان اسپانیایی بود. به غیر از اسپانیا و پرتغال که تقریبا زبان اسپانیایی دارد و همینطور برزیل که زبانشان پرتغالیست اما میتوانند زبان اسپانیایی را بخوانند و درک کنند، کشورهای آمریکای لاتین بدون استثنا اسپانیاییزبان هستند. کشورهای آمریکای لاتین از لحاظ غنای ادبی و مردم کتابخوانی که دارند و از این منظر جای شاهنامه در این زبان کاملا خالی بود. علاوه بر آن زبان دوم مردم در کشور آمریکا نیز اسپانیاییست و میشود گفت که اغلب مردم این زبان را میفهمند؛ بهخصوص در جنوب و غرب این کشور؛ یعنی ایالت کالیفرنیا، تقریبا همه این زبان را صحبت میکنند و متوجه میشوند. در نتیجه میبینیم که گسترهای تقریبا ۲ میلیاردی جمعیتی برای اسپانیاییزبانها یا کسانی که با این زبان آشنایی دارند، وجود دارد. البته افراد زیادی بودند که این کتاب را به زبان اسپانیایی درخواست میکردند و در نتیجه، تجمیع این موارد باعث شد که این مجموعه را در نثر و نه در شعر و به صورت کامل ترجمه کنیم که حدود ۴۵۰۰ صفحه در قالب مجموعه ۷ جلدی و به صورت کامل و در داستانهای مختلف ترجمه و چاپ شد.
گستردگی زبان و ادبیات اسپانیایی چه نقشی در ارائه این اثر ایفا کرده است؟
همانطور که میدانید زبان اسپانیایی زبانی است که بهخاطر نزدیکی به زبانهای دیگر بهخصوص زبانهای ایتالیایی، پرتغالی و حتی زبان فرانسه که از نظر ریشهای نزدیکیهای زیادی با یکدیگر دارد. این مساله میتوانست راهگشا باشد؛ از این جهت که این ترجمه به زبانهای دیگر نیز راه مییابد. شاید برای مثال زبان چینی از نظر گستره جمعیتی، زبان بسیار مهمی باشد اما شاید از نظر تاثیرگذاری، در رتبه پنجم یا ششم دنیا قرار داشته باشد. چین شاید از کشورهایی که از نظر جمعیتی خیلی کم جمعیتتر از چین هستند؛ مانند، آلمانی رتبه تاثیرگذاری پایینتری داشته باشد. به همین دلیل تمرکز ما بر زبان اسپانیایی بود و به لطف خدا این مجموعه به صورت کامل ترجمه شد و بعد از چندینبار ویراستاری، نهایتاً آماده رونمایی شد. البته از سال ۱۳۹۸ به بعد بارها سعی داشتیم که مراسم رونمایی را برگزار کنیم اما متأسفانه اپیدمی کرونا مانع شد تا اینکه در هر صورت به زمان حال رسیدیم. ابتدا تصمیم گرفتیم که مراسم رونمایی کتاب را که در واقع شروع رسمی عرضه مجموعه به حساب میآید، در شهر توس برگزار کنیم؛ اما متأسفانه به دلیل پارهای مشکلات در لحظات آخر برنامه رونمایی را لغو و برنامه دیگری را جایگزین آن کردند. اما به هر ترتیب تصمیم ما برگزاری مراسم رونمایی مجموعه ترجمه اسپانیایی شاهنامه در موزه ملی بود که روز گذشته (سهشنبه ۱۷ خردادماه) با حضور جمعی از مهمانان داخلی و خارجی برگزار شد. به این ترتیب شاهنامه اسپانیایی از این پس در بیرون از کشور، و در واقع کشور به کشور و در سرزمینهای اسپانیاییزبان، در برنامههای دانشگاهی و نمایشگاهی ارائه خواهد شد. همچنین برنامههای ویژهای برای معرفی اسطوره بزرگ ایران، ابوالقاسم فردوسی و شاهنامه در جهان خواهیم داشت.
شما در این مجموعه به هفت داستان محوری پرداختهاید که بنای طراحی هر مجموعه قرار گرفته است. این داستانها با چه ملاکی انتخاب شدهاند؟
این داستانها به ترتیبی که در شاهنامه وجود دارد، انتخاب شد. تکتک داستانها تاثیرگذار هستند و در عینحال که ممکن است داستانها و حتی ترتیب شاهانی که در شاهنامه وجود دارد از یکدیگر مجزا باشند اما در مجموع مخاطب سرگذشت و زندگی پیچیدهای را میخواند که در درون خود پر از فراز و نشیب است که تقریبا همگی با این اثر آشنا هستیم؛ از داستان بیژن و منیژه که به نوع خود داستانی عاطفی است تا مسائلی که درباره وطندوستی، مبارزه با بیگانگان و مسائل بسیاری که در این کتاب بینظیر وجود دارد.
شاهنامه اثری حماسی و سرشار از افسانهها، اسطورهها، داستانها و تاریخ ایران است که روایت ویژهای دارد. برای انتقال بهتر این مفاهیم به مخاطب خارجی از چه کارکردهای روایی بهره بردهاید؟
یکی از دلایل انتخاب شاهنامه برای ترجمه - به عنوان بزرگترین اثر اسطورهای ایران- همین قابلیت ترجمهپذیری آن بود. با این حال که شاهنامه در ادبیات زبان فارسی، بسیار ثقیل است اما نسخههایی که مقداری سادهتر شدهاند، قابلیت ترجمه به زبانهای دیگر را دارند و با همان قدرت و کیفیتی که در زبان فارسی دارد، میتوان آن را به زبانهای دیگر ترجمه کرد. این از خصوصیات مهم و بزرگ شاهنامه است. همچنین با این حال که حدود هزار سال از نثر شاهنامه و سرودهشدن آن میگذرد، این اثر هنوز هم تازه است. به همین خاطر میبینیم که در کارهای سینمایی از آن استفاده میشود؛ چون بعد از گذشت هزار سال از خلق آن، هنوز برای نسل جدید قابل درک است و این یکی از خاصیتهای مهم شاهنامه به شمار میآید. مساله دیگری که درباره شاهنامه وجود دارد، تکیه و تاکیدی است که به عنوان یک روش زندگی، روش وطندوستی، روش پایداری و... در آن وجود دارد. این کتاب به حدی ریزهکاری دارد و به اندازهای دقیق نوشته شده است که هر خواننده و مخاطبی را درگیر خود میکند. جدای این بحث که ما ایرانی هستیم و شاهنامه از کشور ماست، کتابیست که مخاطب را با خود همراه میکند به این خاطر شاهنامه اثری فرامرزی و جهانی است. میشود گفت که شاهنامه تنها اثری در زبان ادبیات ایران است که نه تنها در زمان خود چنین نمونهای در این تراز وجود نداشته، این اثر به صورت رمان و کتابی بینهایت تاثیرگذار در سطح جهانی تولید شده و روی کاغذ آمده است. قطعا شاهنامه کتاب بینظیری در سطح دنیاست. ما میتوانیم از شاهنامه در کنار آثار دیگر بزرگان ادبیات ایران مانند حافظ، سعدی، خیام و مولانا استفاده و به این وسیله، در دنیا قدرتنمایی کنیم؛ چراکه واقعا نمونه این آثار در دنیا و در هیچ فرهنگی وجود ندارد. به خصوص اینکه این آثار قدیمی هستند و از خلق آنها قرنها گذشته است. در واقع قدمت تاریخی آنها این سندیست برای نشان دادن پیشینه ادبی ایران و ما باید بر این موضوع تاکید زیادی داشته باشیم. همانطور که گفتم، ما تصمیم داریم که در کشورهای اسپانیاییزبان درباره این کتاب برنامه داشته باشیم و اولین کشوری که به آن سفر خواهیم کرد، کشور مکزیک است که قرار است در سه دانشگاه، در سه روز مختلف و همینطور در موزه ملی مکزیکوسیتی - که بزرگترین موزه آمریکای لاتین و یکی از پنج موزه بزرگ دنیاست و بخشی به نام پرشیا دارد- اختصاصا! برنامهای برای فردوسی و شاهنامه داشته باشیم. در ادامه نیز کشور به کشور؛ از اسپانیا، کوبا، ونزوئلا، آرژانتین تا آمریکا سفر میکنیم تا شاهنامه را به زبان اسپانیایی به مخاطبانی که در این زبان زندگی میکنند، معرفی کنیم.