پنج شنبه، ۶ اردیبهشت ۱۴۰۳
«شرح و تبیین نظریه‌ها در علوم جدید درباره‌ی طبیعت یا کیهان‌شناسی و مقایسه‌ی آن با آنچه در قرآن و سنت آمده قلمرو اصلی مطالعه‌ی حاضر نیست. سوال اصلی این تحقیق آن است که با فرض وجود گزاره‌های علمی ناظر به پیدایش جهان طبیعت در قرآن، مفسران دوره‌ی قدیم چگونه این آیات را تفسیر کرده‌اند؟ دیگر آنکه ظهور داده‌ها و نظریه‌های جدیدی که در سایه‌ی روش‌های نوین تحقیق در علوم تجربی به دست آمده چه تأثیری بر نظر مفسران قرآن در دوره‌ی جدید داشته است؟» (ص ۷)
این تحقیق که با رویکردی تاریخی انجام شده به آفرینش جهان به‌طور کلی و کیفیت خلق آسمان و زمین با استفاده از تفسیرهای چهار مفسر از دو دوره انتخاب شده است. آن‌گونه که نویسنده‌ی این کتاب در مقدمه‌ی خود آورده، ایده‌ی این تحقیق را اولین بار از نصرحامد ابوزید فراگرفته و با تشویق وینسنت برومر (استاد بازنشسته فلسفه‌ی دین دانشگاه اترخت هلند) و آندرو ریپین (محقق و عضو هیات تحریریه دایره‌المعارف قرآن) و با استفاده از فرصت مطالعاتی خود در موسسه مطالعات پیشرفته برلین آن را به انجام رسانده است. این کتاب از چهار فصل با عنوان‌های: کلیات، آفرینش جهان از دیدگاه قرآن، تفسیر آفرینش در دوره‌ی قدیم، تفسیر آفرینش در دوره‌ی مدرن، داستان آفرینش در فرهنگ مردم پیش از قرآن و مطالعه‌ی هرمنوتیکی تشکیل شده است.
نویسنده در فصل اول به بررسی و بیان تاریخچه‌ی سنت تفسیر از ابتدای ظهور اسلام تا زمان مفسران جدید می‌پردازد و به‌طور اخص به معرفی روش تفسیر در نگاه مکتب ادبی، به عنوان الگوی روشی این مطالعه، پرداخته است. در ادامه‌ی این فصل سه مفسری که از آثار آن‌ها در این تحقیق استفاده شده است معرفی می‌شوند.
با مرور قرآن کریم آیات بسیاری درباره‌ی آفرینش جهان می‌توان یافت و بخش اعظمی از آیات قرآن درباره‌ی پدیده‌های طبیعی است. نویسنده در فصل دوم این آیات را در مقوله‌های: آفرینش جهان، کوه‌ها، آب، دریاها و ابرها، شب و روز، بادها، خورشید، آفرینش انسان، ستارگان، ماه، میوه‌ها، حیوانات، زوجیت گیاهان و رعد و برق تقسیم‌بندی کرده است. اما در این‌جا فقط به موضوع آفرینش جهان شامل خلق آسمان‌ها و زمین در شش روز و ارتباط آن‌ها با عرش و کرسی می‌پردازد. در این فصل علاوه بر قرآن به‌عنوان منبع اصلی، قدیم‌ترین نقل قول‌ها درباره‌ی چگونگی و ترتیب نزول آیات و سوره‌ها اهمیت فوق‌العاده‌ای پیدا کرده‌اند. مطالب موجود در قرآن در باب آفرینش به سه دسته آیه محدود می‌شود. دسته‌ی اول آیه‌های است که فقط حاکی از دیدگاه قرآن است و ارتباط مستقیمی با کیفیت آفرینش جهان و آفرینش آسمان و زمین پیدا نمی‌کنند. این آیات گزارش تفصیلی آفرینش را بیان می‌کنند. پس از گزارش تفصیلی در قرآن، دسته آیاتی مطرح می‌شود که نسبت آفرینش آسمان‌ها با کرسی و عرش خداوند را بیان می‌کند. آیات بعدی، دسته آیاتی‌اند که در باب خود آسمان‌ها و زمین، بدون آنکه ارتباطشان با چیز دیگر مدنظر باشد، حاوی اطلاعاتی‌اند. در این فصل، مطالب قرآن با اتکا بر آیات و بدون هیچ‌گونه تفسیری ارائه شده و در فصل‌های بعد به مواجهه‌ی مفسران دوره‌های مختلف با این مجموعه اطلاعات پرداخته شده است. گفتنی است ترجمه‌ی آیاتی از قرآن که در این کتاب از آن‌ها استفاده شده از نویسنده است.
در فصل سوم آرای طبری و فخرالدین رازی به همان ترتیب نزولی آیات قرآن که در فصل دوم آمده در ارتباط با آفرینش، چگونگی آسمان و زمین و نسبت آفرینش آسمان‌ها با عرش و کرسی بررسی می‌شود. مطالب طبری در «جامع البیان عن تاویل آی القرآن» با توجه به رویکرد روایی او در تفسیر و مطالب فخرلدین رازی در «مفاتیح الغیب» یا «التفسیر الکبیر» با توجه به رویکرد عقل‌گرایانه‌ی او درباره‌ی آیات مذکور در اختیار خواننده قرار می‌گیرد.
در فصل چهارم هم مباحث مطرح شده در فصل قبل از دید مفسران جدید و میزان تأثیر آن‌ها از علوم جدید بررسی شده است. منبع اصلی در این فصل «جواهر الکلام فی تفسیر القرآن» جوهری طنطاوی و «المیزان فی تفسیر القرآن» طباطبایی است.
در فصل پنجم نویسنده با تأکید بر اسطوره‌های تمدن‌های باستان و با استفاده از تحقیقات و پژوهش‌های باستان‌شناسان و اسطوره‌شناسان تفاوت دو تصویر از آفرینش پیش از ظهور اسلام و پس از آن را نشان می‌دهد.
در فصل ششم ابتدا معرفی کوتاهی از شیوه‌ی تفسیر هرمنیوتیکی قرآن آورده شده است و در ادامه نویسنده با استفاده از این روش سعی دارد تفسیری متفاوت از قرآن ارائه دهد که برای مسلمان امروزی قابل فهم و هم‌خوان با دستاوردهای علمی جدید باشد.
* آفرینش در قرآن (بررسی هرمنیوتیکی تفاسیر قدیم و جدید)، سعید عدالت‌نژاد، نگاه معاصر، ۱۳۹۲، ۱۲۰۰۰ تومان
نشانی: تهران، خیابان شهید بهشتی، خیابان شهید احمدقصیر (بخارست)، نبش کوچه‌ی سوم، پلاک ۸
تلفن: ۸۸۷۲۳۳۱۶ - ۸۸۷۱۷۴۵۸
دورنگار: ۸۸۷۱۹۲۳۲
تمام محتوای این سایت تحت مجوز بین‌المللی «کریتیو کامنز ۴» منتشر می‌شود.
