اساس‏التوحید؛ مبحث قاعده الواحد و وحدت وجود

مرحوم آقا میرزا مهدی آشتیانی را می‏توان در زمره فیلسوفانی به شمار آورد که عمری را به درس و بحث و تحقیق و تدریس سپری کرده است.نیای وی آیت‏اللّه العظمی حاج میرزا حسن آشتیانی، معروف به میرزای آشتیانی است که از شاگردان برجسته علامه شیخ مرتضی انصاری، و صاحب کتاب گرانسنگ «بحر الفوائد فی شرح الفرائد» بوده است.

آشتیانی فقه و اصول را نزد بزرگانی همچون آقا شیخ مسیح طالقانی، آخوند ملا عبدالرسول مازندرانی، آقا سید عبدالکریم لاهیجی و شیخ فضل‏الله نوری و ریاضی را نزد آقا شیخ عبدالحسین سیبویه، میرزا غفارخان نجم‏الدوله، میرزا جهانبخش منجم بروجردی و آقا شیخ محمد حسین ریاضی فرا گرفت.وی همچنین طب قدیم را از محضر میرزا محمد حسین حکیم و آقا میرزا ابوالقاسم نائینی و طب جدید را از میرزا علی‏اکبرخان ناظم‏الاطباء و میرزا ابوالحسن‏خان رئیس‏الاطبا آموخت.

وی در کلاس درس و بحث بزرگان حکمت و فلسفه اسلامی نیز حضور یافت و از اساتیدی چون سید الحکماء آقا میرزا ابوالحسن جلوه، آقا میرزا حسن کرمانشاهی، آقا میر شهاب نیریزی و حکیم آقا میرزا هاشم اشکوری، مباحث فلسفه، حکمت و عرفان را فرا گرفت.

میرزا مهدی آشتیانی مدتی نیز در نجف زندگی کرد که آیت‏الله آخوند خراسانی، آیت‏الله سید محمد کاظم یزدی، آیت‏الله سید محمد فیروزآبادی، آیت‏الله میرزا حسین نائین، آیت‏الله آقا ضیاء‏الدین عراقی و آیت‏الله آقا سید ابوالحسن اصفهانی از اساتید وی در این شهر بوده‏اند.میرزا مهدی آشتیانی، سوم اردیبهشت 1332 شمسی، برابر با نهم شعبان 1372 قمری در تهران از دنیا رفت.

علاوه بر حاشیه‏ها و تعلیقه‏های بسیاری که وی بر آثار متقدمان نگاشته و به جای مانده است، می‏توان به رساله‏ها و کتابهایی چون "اساس‏التوحید"، "رساله‏ای در علم اجمالی و طلب و اراده"،"رساله در اثبات معراج جسمانی" و "رساله‏ای در اثبات معاد جسمانی" و نیز ترجمه‏ای بر اشارات بوعلی و ترجمه اسفار اربعه اشاره کرد.

در کتب فلسفى از "قاعده الواحد" تعابیر مختلفى به چشم مى خورد.فارابى، ارسطو را مبتکر این قاعده مى‏داند اما در تاریخ فلسفه اسلامى ظاهراً اولین کسى که به طرح این مسئله پرداخته است خود فارابى است و پیش از وى این قاعده در آثار فلسفى مشهود نبوده است.ابن‏سینا، خواجه نصیرالدین طوسى، میرداماد و صدرالمتألهین نیز درباره قاعده الواحد به بحث پرداخته‏اند.

این قاعده محور اصلی بحث آقا میرزا مهدی آشتیانی در کتاب اساس‏التوحید است.وی در آغاز با اشاره به اینکه قاعده "الواحد لا یصدر عنه واحد" یکی از قواعد معضله فلسفی است، به بحث درباره آراء قائلین و منکرین این قاعده پرداخته و ادله اقامه شده بر این قاعده و نیز نقضهای وارد بر آن را طرح می‏کند و در ادامه می‏کوشد به قاعده امکان اشرف نیز بپردازد.آشتیانی همچنین در این کتاب می‏کوشد اثبات قاعده الواحد از طریق روایات را نیز مورد بررسی قرار دهد.