کارکرد معماری «سردر» در بنا چیست؟

هنرآنلاین: یکی از محل‌هایی که شکل سردر آن در انتقال پیشینه تاریخی، میراث فرهنگی، پیام‌های ویژه معنوی، علمی و فرهنگی و معرفی نوع فعایت‌های آن نقش بسزایی دارد، دانشگاه است.

سردر «پنجاه تومانی» دانشگاه تهران، یکی از سر درهای مشهور ایران است که در پس خاطرات تمامی فارغ التحصیلان این دانشگاه طی نزدیک به ۸۰ سال گذشته و حتی دانشجویان دیگر دانشگاه‌ها نقش بسته است.
بی‌شک ارزش بین المللی دانشگاه تهران، شهرت جهانی سردر اصلی آن را نیز به ارمغان آورده است؛ سردری که به ادعای برخی، الهام گرفته از تصویر خیالی دوپرنده‌ای است که بال‌هایشان را برای اوج گرفتن و برخاستن از زمین، باز کرده‌اند. در حقیقت علم و دانش به دو بال تشبیه شده‌اند که ورود به دانشگاه با آن دو ممکن است و خروج از دانشگاه نیز با تقویت این بال‌ها موجب صعود افراد بر فراز اجتماع خود و پاسداری از آن می‌شود.
و به زعم برخی دیگر، سردر دانشگاه تهران به منزله کتابی است که به صورت باز در مقابل دیدگان گذارده شده و بیانگر ارزش مطالعه و تحقیق است. این بنای تاریخی، علاوه بر اینکه در سطح ملی، سمبل تمام نمای علم، دانش، معرفت و نماد زندگی شیرین دانشجویی در زیر سقف مرکز نمادین علمی کشور (دانشگاه تهران) است، در خارج از ایران نیز معرف یک دانشگاه نامدار در سطح خاورمیانه است.

با یک بررسی گذرا می‌توان ادعا کرد که دانشگاه تهران تنها دانشگاهی است که از طریق یک بنای فرهنگی سمبلیک با مهندسی پیچیده، پیام‌های ویژه معنوی، علمی و فرهنگی را به مخاطبان خود القا می‌کند.
این در حالی است که اهمیت نقش طراحی سردر در دیگر دانشگاه‌های کشور تا به امروز مورد توجه جدی قرار نگرفته است. به نحوی که پس از طراحی سردر دانشگاه آزاد، اولین سردر دانشگاهی کشور پس از انقلاب اسلامی، در سال ۱۳۷۸ در دانشگاه علم و صنعت در دستور کار قرار گرفت، سردری که طرح آن در یک مسابقه سراسری در سال ۷۸ توسط اساتید معماری انتخاب و در آبان ماه ۸۵ رونمایی شد.
آموزش عالی در حالی براساس برنامه چهارم و چشم انداز بیست ساله به توسعه علمی و گسترش مرزهای دانش پرداخت که براساس آن دانشگاه‌های کشور به ویژه دانشگاه‌های بزرگ و مادر باید به جمع دانشگاه‌های برتر منطقه و حتی جهان دست یابند، این در حالی است که دانشگاه علامه طباطبایی به عنوان بزرگ‌ترین دانشگاه علوم انسانی کشور و حتی خاورمیانه، دانشگاه تربیت مدرس تنها دانشگاه تحصیلات تکمیلی کشور، دانشگاه صنعتی شریف دانشگاه المپیادی‌ها و برترین‌های کنکور و دانشگاه امیرکبیر به عنوان یکی از دانشگاه‌های مطرح فنی مهندسی کشور و... با آن پیشینه و افتخارات علمی، هنوز برای نمادگذاری دارای سردری درخور نیستند و از این میان نقدهای جدی بر روی سردری که به تازگی دانشگاه امیرکبیر طراحی شده وجود دارد.
متاسفانه در حال حاضر بر ورودی اکثر دانشگاه‌های کشور تنها تابلویی منقش به نام و تاریخ احداث دانشگاه نصب شده است، تابلویی که بر سر هر آموزشگاه و بنگاه اقتصادی و تجاری دیگر نیز وجود دارد، این در حالی است که طراحی سر دری درخور هر دانشگاه می‌تواند در انتقال پیام‌های نمادین دانشگاه نقش بسزایی داشته باشد همانند سردر دانشگاه تهران؛ آرم و سردر این دانشگاه نه تنها نشانی از دانشگاه شده است بلکه در خارج از مرزها به عنوان نمادی از ایران نیز شناخته می‌شود.
اهمیت سردر و نقش آن در تداعی دانشگاه و اهداف و اولویت‌های آن، علاوه بر تاثیرگذاری بیرونی، در درون دانشگاه نیز در ایجاد و تقویت تعلق خاطر، اعتماد به نفس و انسجام اعضای هیات علمی، دانشجویان، کارمندان و... دانشگاه نقش به سزایی دارد.
مهندس قندچی، مدیر کل پیشین طرح‌های عمرانی وزارت علوم در این باره گفت: وزارت علوم ایجاد سر در را به عنوان نماد و ورودی یک محیط آموزش عالی در مورد دانشگاه‌های دارای پردیس‌های مناسب و آن‌هایی که به عنوان یک مجتمع آموزش عالی کامل شناخته می‌شوند، ضروری می‌داند.
او افزود: برخی دانشگاه‌ها با احساس ضرورت این امر، در حال پیگیری آن هستند، اما با این حال طرح متمرکزی برای ایجاد وحدت رویه در وزارت علوم مطرح نیست و بودجه‌ای نیز به آن تخصیص نیافته است. به گفته وی، البته تلاش شده تا مشکلات و موانع موجود در بحث سر در برای دانشگاه‌های متقاضی برطرف شود. مدیر کل پیشین طرح‌های عمرانی وزارت علوم در عین حال با بیان اینکه دانشگاه‌ها در ایجاد سردر می‌تواند از نظرات کارشناسان وزارت علوم نیز بهره‌مند شوند، گفت: در حال حاضر دانشگاه‌های شهید بهشتی، شریف، شهید چمران اهواز و علوم کشاورزی رامین اهواز در مرحله آغاز این طرح هستند.
دکتر قرائی مقدم، جامعه‌شناس و عضو هیات علمی دانشگاه نیز در این باره با اشاره به سردر دانشگاه تهران و تأثیر آن بر مخاطبین و دانشجویان گفت: این گونه اثرات معماری یا ساختمانی سمبلی از علم، ادب، دانش، فرهنگ، اعتقادات و باورهای مردم است و همانگونه که یونگ روان‌شناس معروف در تئوری «انسان و سمبل‌هایش» عنوان می‌کند سمبل‌هایی که انسان‌ها از نظر نوع معماری، ساختمان نما، سردر، و نوع مجسمه‌ها ایجاد و نصب می‌کنند، سمبلی از باورها و اعتقادات آن‌هاست.
وی افزود: سردر دانشگاه تهران و میدان آزادی که برگرفته از معماری طاق کسری است، همه نشانی از هویت ملی ماست. اینجامعه‌شناس اجتماعی با بیان اینکه هر دانشگاهی می‌تواند انتقال دهنده یک نوع پیام خاص به مخاطبین باشد، اظهار کرد: ایجاد و احداث سردرهایی متناسب با نوع پیام و کارکرد دانشگاه‌ها ضروری است.
به گفته وی، در تمام دانشگاه‌های دنیا از مجسمه‌های افراد بنیانگذار و اساتید برجسته و روسای مشهور آن دانشگاه برای احیای هویت ملی و فرهنگی دانشجویان استفاده می‌شود.
دکتر قرائی مقدم خاطرنشان کرد: متاسفانه در حال حاضر بسیاری از دانشگاه‌های ما در صورت نبود تابلو، قابل تشخیص از منازل مسکونی نخواهند بود که توجه به این مسئله نه تنها در دانشگاه‌ها بلکه در مدارس هم باید مدنظر قرار گیرد، چرا که مدارس هم حامل نوعی پیام و مفهوم ویژه برای مخاطبین خود هستند.
به گفته وی، نوع معماری سبک ساختمانی و حتی دیوار، موزاییک و آجر مدارس و دانشگاه‌ها به عنوان مراکز فرهنگی کشور، باید منتقل کننده نوعی پیام اجتماعی، سیاسی اقتصادی و از همه مهم‌تر نوعی پیام فرهنگی به مخاطبین باشد. این جامعه‌شناس، سردر دانشگاه‌ها را در احیای هویت و بهبود کیفیت تحصیل دانشجویان مؤثر دانست و گفت: سردر دانشگاه تهران می‌توان پیام نمادین آن را به هر رهگذری منتقل کند.
او با تاکید بر ساخت سردرها و مجسمه‌هایی متناسب با نوع فعالیت و پیشینه دانشکده‌ها و دانشگاه‌های مختلف اظهار کرد: این نمادها می‌توانند پیام آور باشند، همانگونه که مجسمه فردوسی در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران و مجسمه ابن سینا در دانشکده پزشکی توانسته است این پیام‌ها را منتقل کند.
وی افزود: می‌توان از عناوین شاعران ونویسندگان و دانشمندان شهیر ایرانی در نامگذاری دانشکده‌ها و تالارهای مربوطه استفاده کرد و استفاده از نمادها خود یک اصل آموزشی است و آموزش نباید فقط در کتاب‌ها و جزوات درسی و آموزشی محدود شود.

این عضو هیات علمی دانشگاه با بیان اینکه در طراحی سردر باید به سردرهای سایر وزارتخانه‌ها و سازمان‌های کشور هم توجه کرد، گفت: به عنوان مثال سردر وزارت صنایع معادن باید رسالت این مجموعه را با طراحی چرخ‌های صنعت به نمایش گذارد.
به گفته او مخاطبین با دیدن مجسمه فرشته عدالت و دیگر مجسمه‌های اطراف وزارت دادگستری حتی بدون رویت عنوان این وزارتخانه‌ها متوجه می‌شوند که اینجا حوزه‌ای مربوط به امر قضاست که این مسئله در مورد دانشگاه‌ها هم باید اتفاق بیفتد.

برخی دانشگاه‌های کشور این روزها با گذشت چندین دهه از تأسیس خود، با فراست از آثار و نقش ساخت سردر، اقدام به برگزاری مسابقه طراحی سردر جهت انتخاب بهترین طرح متناسب با مأموریت و هویت دانشگاه، کرده‌اند که باید آن را به فال نیک گرفت و امیدوار بود که نتایج این مسابقات که در سطح آموزش عالی همه گیر شده، به مرحله اجرایی نیز درآید و دانشگاه‌ها علیرغم کسری‌ها، بخشی از بودجه خود را صرف این مهم نمایند. هرچند که این انتظار از وزارت علوم نیز می‌رود که به عنوان متولی آموزش عالی، داعیه‌دار این امر شود و با تعریف یک برنامه و ایجاد تیم کارشناسی نسبت به طراحی و ساخت سردرهای دانشگاهی کشور اقدام کند.