شنبه، ۱ اردیبهشت ۱۴۰۳
روزبه رحیمی: عکاسی در مقایسه با بسیاری از علوم و فنون خیلی زود وارد ایران شد. علاقه‌ی ناصرالدین شاه به عکاسی را می‌توان از روی فیگورهای متعدد او جلوی دوربین و عکس‌هایی که از زنان حرمسرایش گرفته است تشخیص داد. اخبار منتشر شده در نشریات عهد ناصری منبعی است که می‌تواند ما را با چگونگی وارد شدن عکاسی در ایران آشنا کند. نازنین زنگی‌آبادی در کتاب «اخبار عکاسی در عهد ناصری» از دریچه‌ی نشریات آن زمان ما را با تاریخچه‌ی عکاسی در ایران آشنا می‌کند. زنگی‌آبادی متولد ۱۳۶۳ و دارای مدرک کار‌شناسی از دانشگاه هنر و معماری آزاد اسلامی و مدرک کار‌شناسی ارشد عکاسی از دانشکده‌ی هنرهای زیبای دانشگاه تهران است. او در دوره‌ی تحصیلش در نمایشگاه‌های گروهی و مسابقه‌های متعددی شرکت کرده است. شرکت در نخستین اکسپوی عکس ایران، مسابقه‌ی عکس دانشگاه آزاد، برگزاری نمایشگاه جمعی در گالری محسن، ارائه‌ی آثار در دو دوره‌ی مسابقات جشن تصویر سال، برگزاری چندین نمایشگاه گروهی عکس در خانه‌ی عکاسان و همچنین کسب دیپلم افتخار هفتمین مسابقه‌ی جشن تصویر سال در بخش ویژه‌ی «عکاسان از نگاه عکاسان»، از جمله فعالیت‌های زنگی‌آبادی در زمینه‌ی عکاسی است. او در حال حاضر در دانشگاه‌های علمی کاربردی و آموزشکده‌ی فنی و حرفه‌ای کرج به تدریس عکاسی مشغول است.
در مورد کتاب «اخبار عکاسی در عهد ناصری» و موضوع پژوهش خود توضیح دهید.
این کتاب در اصل پروژه‌ی نظری پایان نامه‌ام بوده است. طی مشورتی که با آقای محمدرضا طهماسب‌پور در مورد انتخاب موضوع پایان نامه‌ام داشتم، به علت کمبود منابع مکتوب مرجع در حوزه‌ی عکاسی در دوره‌ی قاجار، ایشان پیشنهاد تحقیق بر روی روزنامه‌های دوره‌ی ناصری را دادند که من با کمک ایشان و راهنمایی‌های فراوان آقای دکتر ستاری به عنوان استاد راهنما، این پژوهش را به انجام رساندم. دوره‌ی تاریخی که در این پژوهش مدنظر قرار داده شده، دوره‌ی سلطنت ناصرالدین شاه، مربوط به سال‌های ۱۲۶۴ تا ۱۳۱۳ ه.ق است که این دوره مقارن است با ورود زود‌هنگام عکاسی به ایران و تأسیس مدرسه‌ی دارالفنون و انتشار نخستین روزنامه‌های رسمی در ایران که بالطبع اخبار و مستنداتی در مورد عکاسی در ایران و جهان در این روزنامه‌ها چاپ شده است.
شما در این پژوهش از تمامی روزنامه‌های دوران قاجار استفاده کرده‌اید؟
همان‌طور که از عنوان کتاب هم پیداست، در این پژوهش سعی بر این شده که اخبار مربوط به عکاسی، فقط از نشریات دوره‌ی سلطنت ناصرالدین شاه طی سال‌های ۱۲۶۴ تا ۱۳۱۳ ه.ق گردآوری شود و با توجه به محدودیت کتابخانه‌هایی که منابع مکتوب دوره‌ی قاجار در آن‌ها نگهداری می‌شود و عدم دسترسی آسان و کامل محققین به تمامی نشریات دوره‌ی قاجار، به خصوص دوره‌ی ناصری و مشکلات و محدودیت‌هایی از این قبیل، من به بررسی چهارده عنوان از روزنامه‌های مطرح آن دوره پرداخته‌ام و امیدوارم درآینده بتوانم دوره‌های دیگر تاریخی را مورد پژوهش قرار دهم.
تمامی اخبار و نوشته‌های منتشر شده در روزنامه‌ها را آورده‌اید یا معیاری برای گزینش داشتید؟
در این کتاب، تنها به اخبار و نوشته‌هایی که به طور مسقیم یا غیر مسقیم با مقوله عکس و عکاسی در ارتباط بوده‌اند، اشاره شده است. برای مثال در بخش‌هایی از کتاب اسامی و اطلاعاتی در مورد افرادی از قبیل لوییجی پشه، کرشیش، فوکه تی و... آمده است که با وجود اینکه بیشتر این اطلاعات ارجاع مسقیمی به عکاسی ندارند اما می‌توان از این منابع، جزییاتی از زندگی‌نامه، سفر‌ها، دوره‌ی ماموریت و فعالیت افراد ذکر شده در ایران به دست آورد.
کتاب شما به نوعی ترکیبی از تاریخ عکاسی و تاریخ روزنامه‌های ایران در عهد قاجار است. روزنامه‌ها چه نقشی در گسترش عکاسی در آن دوره داشتند؟
مطبوعات، نقش مهمی در گسترش اخبار و اطلاعات مربوط به عکاسی و همگانی شدن آن و همچنین انتقال اخبار از سراسر جهان به ایران داشته‌اند و چه بسا از دل تمامی این اطلاعات، می‌توان به بسیاری از حقایق تاریخی و علمی عکاسی ایران پی برد. به یمن وجود روزنامه‌ها است که خبر تأسیس اولین عکاسخانهی عمومی در خیابان جبّاخانه‌‌ی تهران به گوش عامه‌ی مردم می‌رسد. از آگهی‌ها و اعلانات موجود در برخی از این روزنامه‌ها، می‌توان به انواع فنون و روش‌های عکاسی در دیگر نقاط جهان پی برد. به علاوه، برخی لغات و اصطلاحات مربوط به عکاسی مثل کلمه‌ی «دوربین» که وارد زبان فارسی شده‌اند، از دل همین روزنامه‌ها استخراج شده است. با مشاهده‌ی خبرهایی از این نوع به نقش مهم و کلیدی روزنامه‌ها در گسترش و انتشار اخبار عکاسی در جامعه‌ی آن دوره پی می‌بریم.
از چه زمانی در روزنامه‌ها عکس چاپ شد؟
اولین تصویر چاپ شده در روزنامه‌های ایران متعلق است به روزنامه وقایع اتفاقیه، نمره ۴۷۱، به تاریخ ۲۱ محرم ۱۲۷۷ هجری قمری.
با تأسیس دارالفنون در زمان امیرکبیر، اولین کلاس‌های عکاسی هم در این مدرسه تشکیل شد. این کلاس‌ها به چه صورت بوده‌اند؟
نخستین دست اندرکاران عکاسی در ایران، اروپایی‌هایی از فرانسه، اتریش و ایتالیا بودند که درمدرسه دارالفنون تدریس می‌کردند؛ کرشیش، فوکه‌تی، پِشه و کارلهیان از جمله این معلمان بودند و نخستین عکاس‌های ایرانی، عکاسی را از همین معلمان اعزامی فرا گرفتند. بعد‌ها عده‌ای از درباریان و شاهزادگان نیز، زیر نظر این آموزگاران عکاسی را فرا گرفتند. تعدادی از این شاگردان برای تکمیل این فن به اروپا فرستاده شدند که پس از بازگشت، در فن عکاسی متبحر بودند. همچنین به علت علاقه‌ی ناصرالدین شاه به عکاسی، به دستور وی معلمان ایرانی مدرسه‌ی دارالفنون رساله‌های گوناگونی در مورد عکاسی نگاشته یا ترجمه کردند.
عکس‌های تاریخی منبع مهمی برای جامعه‌شناسان محسوب می‌شود. آیا عکاسی دوران قاجار به کوچه و خیابان و به میان مردم عادی هم راه یافت؟
با وجودی که عکاسی در دوره‌ی ناصری بیشتر به عنوان وسیله‌ای تجملاتی و انحصاری در دست شاه و درباریان و شاهزادگان بود، اما عکس‌هایی از مردم کوچه و بازار، مناظر و ابنیه گوناگون بر جای مانده که برخی از آن‌ها را عکاسباشی‌های دربار و به دستور شخص شاه از شهر‌ها، روستا‌ها و قریه‌های مختلف تهیه کرده‌اند و برخی دیگر، هنر عکاسانی همچون آنتوان سوریوگین، ارنست هولس‌تر و... است که از مردم عادی، صنوف گوناگون، کسبه بازار و... عکاسی کرده‌اند.
تعدادی از عکس‌های دوران قاجار، عکس‌های زنان حرمسرا است. این عکس‌ها را معمولاً چه کسانی می‌گرفتند؟ آیا عکاس زن هم داشته‌ایم؟
به جز ناصرالدین شاه که موضوع برخی از عکس‌هایش زنان حرمسرای وی بوده است، افرادی نظیر غلامحسین خان صدیق السلطنه که جزو پیشخدمت‌های دربار بوده نیز از زنانی که به اندرون می‌آمدند عکس‌هایی تهیه می‌کرده است. همچنین در برخی خانواده‌های درباری و اشراف که ظهور و چاپ عکس‌ها را خود به عهده داشته‌اند، مثل خانواده‌ی معیرالممالک و چند خانواده‌ی دیگر، عکس‌های فراوانی از زنان و دختران گرفته شده که تنها در میان محرمان دست به دست می‌چرخیده است. اما از اولین زنان عکاس ایرانی همان‌طور که در کتاب مرحوم یحیی ذکاء هم ذکر شده، می‌توان به اشرف السلطنه، همسر اعتماد السلطنه اشاره کرد. فاطمه سلطان خانم، همسر میرزا حسینعلی عکاسباشی و خواهرش نیز عکاسی می‌کرده‌اند.
در کتاب سندی از جلد چهارم وقایع اتفاقیه آورده‌اید که مربوط به عکسبرداری از زندانیان است. تصویر به زنجیر کشیده شده‌ی میرزا رضای کرمانی، ضارب ناصرالدین شاه، را هم همه‌ی ما در کتاب‌های تاریخ دیده‌ایم. عکسبرداری از زندانیان از چه زمانی و به چه منظور در ایران آغاز و از چه زندانیانی عکسبرداری می‌شد؟
استفاده از عکس برای شناسایی افراد در امور دولتی در دوران ناصرالدین شاه آغاز شد. به دستور ناصرالدین شاه از اکثر محکومان، به خصوص زندانیان سیاسی و مخالف وی، در زندان‌ها و با حالت‌هایی رقت‌بار، زنجیر به دست و گردن، عکس‌هایی تهیه شده است. محمد حسن خان قاجار از جمله عکاسانی است که مأمور عکسبرداری از زندانیان سیاسی بوده است.
لطفاً در مورد علاقه‌ی ناصرالدین شاه به عکاسی و جایگاه عکاس‌باشی‌ها در دربار قاجار توضیح دهید؟
ناصرالدین شاه در زمان ولیعهدی خود با عکس‌هایی که ژول ریشار از وی و پدرش گرفت با عکاسی آشنا شد و شدیداً به آن علاقه‌مند شد. در سال‌های بعد از به سلطنت رسیدن، فن صحیح عکسبرداری و ظهور و چاپ عکس به شیوه‌ی کولودیون را از کارلهیان فرانسوی فرا گرفت و سرانجام «عکاسخانه مبارکه همایونی» به دستور شاه برای امور عکاسی و ظهور و شیشه‌های حساس تأسیس شد. ناصرالدین شاه همچنین آقا رضا اقبال السلطنه را که مدیر و مسئول این عکاسخانه بود و عکاسی را از کارلهیان فرا گرفته بود، در سال ۱۲۸۰ ه. ق به لقب عکاسباشی سرافراز گردانید. عکاسباشی‌هایی نظیر آقارضا، همواره جزو ملتزمین رکاب ناصرالدین شاه بوده‌اند و در اردوکشی‌ها، سفر‌ها، مراسم سلام، شهر‌ها و اسب دوانی‌ها حاضر بودند و از این مراسم عکس‌هایی تهیه می‌کردند و در آلبوم‌هایی به شاه تقدیم می‌کردند.
به نظر شما انتشار چنین کتاب‌های مرجعی چه اهمیتی دارد؟
تاریخ‌نگاری و پژوهش بدون تکیه بر منابع و مراجع معتبر، به قصه‌گویی نزدیک می‌شود و با واقعیت فاصله می‌گیرد. هنوز ناگفته‌های زیادی از عکاسی دوران قاجار برای ما به جای مانده و جای آن دارد که برای تحقیق و پژوهش در این زمینه منابع مرجعی مثل دانش‌نامه، فرهنگ، زندگی‌نامه، نمایه و... تهیه شود.
* اخبار عکاسی در عهد ناصری، نازنین زنگی‌آبادی، پیکره، ۱۳۹۳، ۱۲۵۰۰ تومان.
نشانی: تهران، خیابان شهید بهشتی، خیابان شهید احمدقصیر (بخارست)، نبش کوچه‌ی سوم، پلاک ۸
تلفن: ۸۸۷۲۳۳۱۶ - ۸۸۷۱۷۴۵۸
دورنگار: ۸۸۷۱۹۲۳۲
تمام محتوای این سایت تحت مجوز بین‌المللی «کریتیو کامنز ۴» منتشر می‌شود.
