زیبایی‌شناسی بُنسای

فرهیختگان: اگر برای جهان هنر (از هنرهای زیبا، تجسمی و نمایشی تا هنرهای سنتی، کاربردی و تزئینی) مرزی قائل نشویم و آن را در حصار تفاخر محدود نکنیم، اگر از منظری مسالمت‌آمیز و کثرت‌گرا بر هنر بنگریم و آن را علاوه‌بر تطهیر احساسات، لذت‌آفرین و سرگرم‌کننده در نظر آوریم، می‌توانیم برای هنر مرزی قائل نشویم و بر ارکان گوناگون و بی‌پایان آن بیفزاییم. در فرهنگ و هنر شرق دور هنری دیرین وجود دارد که آن را «بُنسای» می‌نامند. این هنر به فرآیند خلاق انتخاب، تبدیل و دگرسازی می‌پردازد و تلاش می‌کند جزئیات خاصی از رفتار طبیعت را گرته‌برداری کند. در این رکن از هنر پیرایشگر گیاهان در مسند هنرمند قرار می‌گیرد و بازآفرینی از طبیعت به ابژه بدل می‌شود.

  سایه کوتاهِ دار
واژه «بنسای» از دو شق «بن» به معنای ریشه و «سای» به معنای کشت‌وکار گرفته شده است. هنر پرورش درختان و گیاهان را «دارسان» نیز می‌نامند، چراکه در آن با الگوبرداری از طبیعت اثری به‌سان دار (درخت) در ابعاد کوچک بازآفرینی می‌شود. امر کوچک کردن گیاهان سازوکار پرشماری دارد و برای انواع و اقسام گیاهان ساقه‌دار (یعنی گیاهانی که میان برگ و ریشه واسطه‌ای دارند) به کار می‌رود. ساقه گیاهان به دو دسته علفی و چوبی تقسیم می‌شود. ساقه‌های علفی اغلب باریک و کوتاه و سبز هستند و ایستادگی چندانی در برابر برف و سرما ندارند. بنابراین یک قاعده کلی برای بنسای‌سازی وجود دارد؛ هر گیاهی را از انواع بوته‌ای و درختی می‌توان کوچک کرد، به شرط آنکه ساقه چوبی داشته باشد. بسیاری از گیاهانی که دارای ساقه به اصطلاح چوبی هستند در ماه‌ها و سال‌های اول زیست نشانی از چوب در آن‌ها وجود ندارد و آب و مواد غذایی را تنها از طریق آوند چوبی از ریشه به برگ‌ها منتقل می‌کنند.

  شمشاد قدان
در تبدیل گل‌ها و گیاهان به بنسای چند مهارت مورد نیاز است. پیش از هر چیز باید یک آشنایی نسبی با خلق و خوی گیاهان داشت. علاوه‌بر مهارت، جسارت و حس زیبایی‌شناسی نیز به صورت توامان نیاز است. با وجود همه این داشته‌ها برای تبدیل یک گیاه به بنسای داشتن صبری عظیم ضروری است. یکی از متداول‌ترین انواع بنسای در ایران که عامه مردم آن را به‌عنوان تنها نوع این درختچه می‌شناسند بنسای شمشاد نام دارد. ساخت بنسای شمشاد نسبت به سایر گیاهان پروسه‌ای آسان‌تر است و ضریب شکست کمتری دارد. نکته جذاب دیگر درباره این نوع بنسای آن است که می‌توان به صورت خانگی قلمه‌گیری کرد. برای ساخت بنسای شمشاد ابتدا باید در اواخر اسفند یا اوایل بهار چند قلمه تهیه کنید. می‌توانید بدون صرف هزینه‌ای از شمشادهای پرچین قلمه بگیرید. برای این کار بهتر است گیاهی که یکی دو ساعت از آبیاری آن گذشته انتخاب کنید تا در ساقه‌های خود آب به صورت ذخیره داشته باشد. سراغ ساقه‌های مسن یا جوان که سترگ یا شکننده هستند، نروید. ساقه‌ای را با دو، سه انشعاب انتخاب کنید و به صورت عمودی ببرید و چند شیار در انتهای ساقه برای آبرسانی بزنید و به آب بدون کلر و ولرم بسپارید. آب قلمه را هر دو، سه روز یکبار تعویض کنید. پس از آنکه گیاهتان به ریشه نشست آن را در گلدانی کوتاه و کوچک به خاک مخصوص بنسای بسپارید. جلوی رشد برگ‌های گیاهتان را با هرس‌کردن بگیرید و هر سه هفته یکبار از کود تقویتی برای تغذیه آن استفاده کنید. شش ماه بعد زمانی که مطمئن شدید ریشه به حد کافی جان گرفته است، آن را از گلدان خارج و ریشه را هرس کنید و باز به همان خاک و گلدان بسپارید. از این زمان به بعد باید ریشه را سالی یکبار در اواخر زمستان هرس کرد و به ساقه‌ها شکل داد. اگر به ساقه‌ها فرصت شاخ و شانه‌کشی دهید تنه گیاه فرصت جان گرفتن پیدا نمی‌کند. هنر شما در هرس ساقه رخ می‌نماید و این مهارتی است که می‌توانید با نظاره بر انواع بنسای‌های موجود و آزمون و خطا دست یابید.