سعدی و چین

ایران: جغرافیای خیال «سعدی»، محصور به مرزهای مادی نیست و شاعر پرآوازه ما علاوه بر سفرهایی که بر ما روشن است، بر سمند خیال و در ذهن سیال، چین و ماچین را در نوردیده است و حکایت او در گلستان که از جامع کاشغَر می‌گوید به دوران محمد خوارزمشاه انگیزه‌ای شده است برای تذکره‌نویسان که حکایتش را سفرنامه کنند. چنان‌که نوشته‌اند: «مردم چین همواره برای سعدی شیرازی و آثارش ارزش فراوانی قائل بوده و هستند و به او احترام می‌گذارند. این شاعر بزرگ ایران نه تنها به دفعات از چین به زبان تحسین‌آمیزی یاد کرده، بلکه در مسیر طولانی سفرهای خود در جوانی در سرزمین «کاشغرسین کیان» چین قدم گذارده است. هم‌اکنون در شهر کاشغر بنای مسجدی که به نام آزینه معروف است و سعدی شیرازی از آن دیدن کرده، به همان شکل قدیمی حفظ گردیده و داستان دیدار سعدی شیرازی از این مسجد و نمازگزاری او در آن همچنان به عنوان یادبود تاریخی در مورد تبادل فرهنگی دو ملت ایران و چین در میان مردم بومی دهان به دهان گفته می‌شود.» در سفر سعدی به کاشغر تردید جدی است، اما آنچه در آن تردیدی نیست، مهر سعدی به چین است و به همین سیاق، ۲۶ بار واژه چین و ترکیباتی چون: نگارخانه چین، لعبت چین، دیبای چین، کاسه چینی، صورت‌نگاران چینی، بت‌خانه چین، بتگر چین، نگارستان چین، حریر چین، نافه چین و بت چین، در آثارش آمده است که اگر کاشغر، ترکستان، ختن و خطا را نیز به آن بیفزاییم، بسامد واژه‌های مرتبط با چین به ۵۰ می‌رسد.
به روایت جان خوئین، استاد دانشگاه پکن: «آثار سعدی شیرازی، هفتصد سال قبل وارد چین گردیده و از قرن چهارده به بعد، گلستانش جزو کتاب‌های درسی مسلمانان چین واقع شده است. به غیر از گلستان، مردم چین در قدیم با غزلیات سعدی نیز آشنا بودند و شاهد این امر، ابن بطوطه، جهانگرد معروف مراکشی است. بنا بر نوشته ابن بطوطه، هنگامی که وی در حدود سال ۱۳۴۸م. از شهر «هان جو» (در آن وقت نامش «سین تزه» بود.) چین دیدن کرده بوده، مورد پذیرایی و استقبال گرم مردم قرار گرفته بود و یک روز میهمانداران او از وی دعوت کردند که در روی رودخانه قایق‌سواری کند. در آن هنگام، او از دهان آوازخوانان چینی، سرودی را به زبان فارسی می‌شنود که محتوای آن، یکی از غزلیات شیخ سعدی است. ابن بطوطه، تنها توانست بیتی از آن را یادداشت کند که بدین قرار است:
تا دل به مهرت داده‌ایم، در بحر فکر افتاده‌ایم
چون در نماز استادهای، گویی به محراب اندری
در روزگار ما نیز چینیان علاقه‌مند به سعدی فراوان‌اند. «وانگ جین زای» از ادیبان مشهور و مسلمان چین در سال ۱۹۳۷ گلستان سعدی را به زبان چینی ترجمه کرد. و «جن جن دو» در سال ۱۹۵۸ به مناسبت بزرگداشت هفتصدمین سال نگارش گلستان، ترجمه جدیدی از گلستان را به چینی به چاپ می‌رساند و به تازگی «جانگ خویی» بوستان سعدی را به چینی ترجمه کرده است. به روایت استادان چینی، در مدارس عالی چین، در کلاس‌های ادبیات جهانی آثار سعدی در کنار آثار بزرگانی چون: تولستوی، تاگور، گوته و شکسپیر تدریس می‌شود.
٭ ٭ ٭
متون کلاسیک، متونی فرازمانی و ماندگارند و با هر بار خواندن، کشفی تازه در خوانش آن به دست می‌آید. اگرچه کتاب‌ها تغییر نمی‌کنند، اما انسان‌ها در هر دوره‌ای نگاهی متفاوت به آنان دارند و راز این آثار در خوانش پیوسته و کشف تازه در آن است. اخلاق، انسان، خوشبختی و زیبایی درونمایه آثار ماندگار کلاسیک‌اند و همین نکات کافی است که با همه تفاوت‌های فرهنگی و تاریخی، جست‌وجوگر معنای مشترک در آثار بزرگان حکمت و ادب باشیم. بزرگانی چون کنفوسیوس و سعدی که نامبرداران جهانی فرهنگ چینی و ایرانی‌اند.
کنفوسیوس در ۵۵۱ قبل از میلاد یعنی ۲۵۶۷ سال پیش در ایالت لو در چین‌زاده شد و در ۴۷۹ قبل از میلاد در سن ۷۲ سالگی درگذشت. سعدی در سال ۶۰۶ ه. ق. یعنی ۸۳۱ سال پیش در شیراز زاده شد و در سال ۶۹۱ در ۸۵ سالگی درگذشت. اگرچه نزدیک به ۱۸ قرن فاصله بین زندگی آفاقی این بزرگان است، اما به دلیل نگاه جهانی‌شان دارای اشتراکات معنایی و تذکره‌ای قابل توجهی هستند. هر دو در کودکی پدر از دست داده‌اند. هر دو حکیم و ادیب‌اند و آثارشان در ذهن و زبان مردمانشان جاری و ساری است و آثارشان به زبان‌های مختلف ترجمه و منتشر شده است. پس از گذشت سال‌ها، آرامگاه هر دو محل بازدید گردشگران و علاقه‌مندان و باورمندان به آثار و شخصیتشان است. از سال ۱۹۴۵ از سوی کمونیست‌های حاکم در چین مبارزه شدیدی با اندیشه‌های کنفوسیوس آغاز شد و کمونیست‌ها او را به دفاع از طبقه اشراف در مقابل توده‌های زحمتکش متهم کردند و طرفه اینکه در همین روزگار و کمی پیش از آن در ایران نیز تجددخواهان چپ‌گرا و غرب‌گرا به اتهام دفاع سعدی از وضع موجود به او تاختند. در چین امروز برای کنفوسیوس موزه می‌سازند و در ایران امروز، ساخت مرکز سعدی‌شناسی در جوار آرامگاه سعدی مدتی است که آغاز شده است.
این مقاله، عصر یکشنبه ۲۹ فروردین، در نخستین روز همایش «سعدی و کنفوسیوس» در مرکز فرهنگی شهر کتاب قرائت شد و متن کامل آن، از سوی نگارنده، برای انتشار، در اختیار «ایران» قرار گرفته است.