امتزاج واقعیت و اخلاق در نهج‌البلاغه

فرهیختگان: ۱۳ رجب مصادف با سالروز میلاد امام علی (ع) است. بخشعلی قنبری، عضو هیات‌علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در گفت‌وگوی پیش‌رو با «فرهیختگان» ضمن برشمردن ابعادی از شخصیت ایشان نگاهی به مباحث مطرح شده در نهج‌البلاغه، ویژگی‌های آن و آیین اعتکاف داشته است که در ادامه آن را خواهید خواند.

***

اجازه دهید به‌عنوان اولین سؤال در ارتباط با سالروز تولد امیرالمؤمنین (ع) بحث را از نهج‌البلاغه آغاز کنیم. چه بستری مهیا شده که سبب شده است نهج‌البلاغه به کتابی مهم تبدیل شود که باید به آن توجه اساسی‌تری کرد؟
نهج‌البلاغه بخشی از سخنرانی‌ها یا مکتوبات علی (ع) است. این سخنرانی‌ها به دو شکل در نهج‌البلاغه بیان شده که یک دسته از آن‌ها سخنرانی و دسته دیگر سخنان کوتاه هستند. قسمت اول با عنوان خطبه‌ها یاد می‌شوند و قسمت دوم را کلمات قصار یا سخنان حکمت‌آمیز می‌خوانیم. دسته دیگر هم نوشته‌های ایشان است. آنچه از امیرالمؤمنین (ع) برای ما باقی مانده فقط در نهج‌البلاغه خلاصه نمی‌شود؛ ما اکنون یک مجموعه ۳۰ جلدی از سخنان منسوب به علی (ع) را در اختیار داریم و فقط بخشی از آن نهج‌البلاغه است که در سال ۴۰۰ قمری مرحوم سیدرضی آن را گردآوری کرده است. منتها این سؤال که چرا نهج‌البلاغه برای ما مهم است به این دلیل است  که نهج‌البلاغه به لحاظ محتوایی با قرآن همخوانی دارد و به همین دلیل در برخی مواقع قرآن را تفصیل و بسط و گسترش داده است - چه به صورت مستقیم و چه به صورت غیرمستقیم -  از این جهت نه‌فقط برای ما شیعیان؛ بلکه برای قاطبه مسلمانان اهمیت دارد. این کتاب از این جهت که سخنرانی‌های باقی‌مانده از یکی از صحابه پیامبر است، اهمیت بسزایی دارد. صحابه پیامبر مانند خود رسول الله - هم در زمان ایشان و هم پس از آن - صحبت می‌کرده‌اند و دست‌کم از صحابه بزرگ سخنانی داریم؛ اما واقعیت این است که آثار هیچ صحابه‌ای به اندازه علی (ع) باقی نمانده است. البته ادعا نمی‌کنم که هر چه گفته شده، قطعاً توسط امیرالمؤمنین (ع) بوده است ولی حداقل می‌توانیم بگوییم اگر این اشکال بر نهج‌البلاغه وارد باشد برای سایر صحابه نیز وارد است. با همه این اوصاف تعدای زیادی از عالمان برجسته اهل سنت دقیقاً مانند عالمان شیعه همه نهج‌البلاغه را به شکل یکجا از علی (ع) می‌دانند. از این جهت نهج‌البلاغه در جامعه اسلامی اهمیت فراوانی دارد.

ویژگی‌های خاص نهج‌البلاغه به‌عنوان کتابی باقی مانده از امیرالمؤمنین (ع) چیست و چه تفاوتی با کتاب‌های مشابه دارد؟
نهج‌البلاغه ویژگی‌هایی دارد که سایر کتاب‌ها ندارند. یکی از ویژگی‌ها آن، این است که مخصوصاً در مسائل اخلاقی، تربیتی و اجتماعی، ناظر به واقعیت است. این مساله به دلیل آن است که عمده این کتاب محصول دوران خلافت امیرالمؤمنین (ع) است. نگاه فردی که در مسند امر و خلافت قرار می‌گیرد به جامعه، روابط انسانی و مسائل مختلف مانند کسی نیست که فقط در گوشه یک حجره علمی نشسته و مسائل را بررسی می‌کند. این فرد با مشکلات و مسائل دست و پنجه نرم کرده و به همین دلیل سخن او به واقعیت به مراتب نزدیک‌تر از کسی است که از دور دستی بر آتش مسائل اجتماعی دارد. به اضافه اینکه در نهج‌البلاغه مسائلی مطرح شده که قابل‌تاملند. به‌عنوان مثال در حکمت ۲۶ نهج‌البلاغه بحث لغزش‌های زبانی مطرح شده است. لغزش‌های زبانی جزء مباحث جدید روانشناسی است که از طریق آن می‌توان به ضمیر آدمی پی برد. حضرت علی (ع) در این حکمت بسیار کوتاه می‌فرماید: «چیزی از انسان نیست که بخواهد پنهان کند جز اینکه در لغزش‌های زبانی یا سخنان ناسنجیده یا در صورت او آشکار می‌شود.» به نظر می‌رسد این کتاب از نظر بدعت یا تازگی علمی و نظری واقعاً در رده بالایی قرار گرفته است.

۱۳ رجب هر سال علاوه‌بر میلاد امیرالمؤمنین (ع) اولین روز از آیین‌های اعتکاف نیز است. چگونه می‌توان همزمان شدن این دو موضوع را تبیین کرد؟
اعتکاف در واقع نوعی عزلت و خلوت تعبیه شده در اخلاق و فقه دینی اسلام است. در متن و بطن دین مبین اسلام، خلوت و عزلت قرار داده شده است. مومنان سه روز در مسجد یا معبدی می‌نشینند و کارهایی که در روزهای پیشین انجام داده‌اند، انجام نمی‌دهند؛ روزه می‌گیرند، روز و شب خود را به نیایش سپری می‌کنند و حتی اگر در جمع باشند آن جمع نیز باید جمعی از انسان‌های تنها و خلوت‌گزیده باشد. از این جهت جایگاه اعتکاف در فرهنگ اسلامی ما بسیار رفیع است. اگر یک نفر از من بپرسد نهج‌البلاغه در مورد چه موضوع یا موضوعاتی بیان شده پاسخ دهم یکی از اساسی‌ترین موضوعات نهج‌البلاغه عرفان است. هر چند در این زمینه غفلت‌های انجام شده ولی اکنون ما می‌توانیم بگوییم نهج‌البلاغه یک متن دقیق عرفانی است. از این جملات می‌توان به این نتیجه رسید که خود امیرالمؤمنین (ع) جزء نخستین معتکفان بوده است.