کتاب‌فروش‌ها کباب‌فروش شدند!

آرمان: هر سال نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در اردیبهشت برگزار می‌شود. این نمایشگاه یکی از بزرگ‌ترین رویدادهای فرهنگی در ایران است. نخستین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در سال ۱۳۶۶ در نمایشگاه بین‌المللی تهران برگزار شد و تا سال ۱۳۸۵ مکان نمایشگاه همین محل بود، اما از آن به بعد در سال ۱۳۸۶ نمایشگاه کتاب در مصلای امام خمینی (ره) تهران برگزار شد. امسال نیز قرار است این نمایشگاه در مجموعه نمایشگاهی شهر آفتاب در جنوب شهر تهران برگزار شود. بر اساس اعمال برخی رفتارهای سلیقه ای در دولت گذشته صنعت چاپ و نشر کشور دست خوش حوادث گوناگون شد و همچنان سرانه مطالعه اندک در کشور یکی از دغدغه‌های مسئولان محسوب می‌شود. شهلا لاهیجی، مدیر انتشاراتی مطالعات زنان اعمال قوانین مندرج در قانون و عدم اعمال رفتارهای سلیقه ای را تنها راه نجات وضعیت چاپ و سرانه مطالعه در کشور می‌داند. آنچه در ادامه می‌خوانید نظرات این ناشر در آستانه برپایی نمایشگاه کتاب درباره این نمایشگاه، وضعیت ناشران و به طور کلی کتابخوانی در ایران است.
نمایشگاه کتاب امسال در شهر آفتاب برگزار می‌شود، شما این تغییر مکانی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
در سال‌های گذشته نمایشگاه کتاب در مصلای تهران برگزار می‌شد. حضور برگزارکننده‌ها در زمان طولانی، حضور انبوه جمعیت در طول روز و تهویه نامطلوب تنفس را با مشکل روبه‌رو می‌کرد. بنابراین تغییر مکان نمایشگاه کتاب اقدام مناسبی بود و مسئولان نیز به این امر اذعان داشتند که مصلی مکان مناسبی برای برگزاری نمایشگاه نیست. باید توجه داشت که مشکلات ناشی از برگزاری نمایشگاه کتاب فقط به فضای نمایشگاه محدود نمی‌شود، بلکه در خیابان‌های اطراف نیز ترافیک به وجود می‌آورد. این در حالی است که در سال‌های ۱۳۶۶ تا ۱۳۸۵ نمایشگاه کتاب در نمایشگاه بین المللی با فضای مناسب برگزار می‌شد، اما تغییر مکان این نمایشگاه از نمایشگاه بین المللی به مصلی را شاهد بودیم که دلیل این جابه‌جایی غیر کارشناسی را مسئولان باید توضیح دهند. امسال نیز هنوز دلیل برگزاری نمایشگاه کتاب در شهر آفتاب از سوی مسئولان عنوان نشده است. قبل از هر اقدام درباره برگزاری نمایشگاه کتاب مسئولان باید با ناشران به عنوان صاحبان اصلی این نمایشگاه در زمینه‌های مختلف از جمله مکان، زمان و... نمایشگاه به مشورت بپردازند، اما هیچ وقت چنین تعاملی بین ناشران و مسئولان وجود نداشته است و فقط شاهد اعمال سیاست‌ها و برنامه‌های تک بعدی بودیم. در ضمن برگزاری نمایشگاه کتاب در شهر آفتاب برای بسیاری افراد دغدغه مسافت راه و عدم شناخت مسیر را به وجود آورده است. هنوز بنده به عنوان ناشر به این مکان مراجعه نکرده و کم و کاستی آن را مورد ارزیابی قرار نداده‌ام. در ضمن برای حضور در نمایشگاه قرار است در هفته جاری از ناشران دعوت به عمل آید. باید توجه داشت که اعمال رفتارهای سلیقه ای در این نمایشگاه با عدم استقبال ناشران برای شرکت در نمایشگاه همراه خواهد بود.
به طور کلی فرهنگ‌سازی در زمینه کتابخوانی در کشور چگونه است و باید چه مواردی رعایت شود تا افراد به سمت کتابخوانی تشویق شوند؟
برخی رفتارهای سلیقه ای باید اصلاح شود. با توجه به مشکلات تردد در شهر آفتاب مسئولان مترو را بهترین وسیله حمل و نقل دراین مکان قلمداد می‌کنند، اما بخش قابل توجهی از مترو در آن نقطه احداث نشده است و باید در ظرف چند روز آینده مسئولان امر بتوانند امکانات لازم را برای این فضا ایجاد کنند. برای جلب مردم به سمت کتابخوانی و علاقه در این عرصه باید مطالب مورد علاقه عموم در اختیار افراد گذاشته شود تا به این ترتیب بتوان به تشویق و ترویج این امر در بین افراد جامعه همت گماشت. برای مثال در کشور هندوستان خدمات پست برای ارسال کتاب رایگان است. در دیگر کشورهای جهان کودکان را به کتابخانه برده و با کتاب آشنا می‌کنند و حتی مربیان و والدین در طول روز برای کودکان کتاب می‌خوانند، اما در کشور ما اگر یک دانش آموز به مطالعه کتاب‌های غیر درسی بپردازد بسیاری از والدین او را از مطالعه منصرف می‌کنند، چون معتقدند مطالعه کتاب‌های غیر درسی یا رمان به کیفیت علم آموزی و انجام تکالیف مدرسه فرزنداشان لطمه می زند! برای ایجاد فرهنگ کتابخوانی در جامعه خانواده و مسئولان فرهنگی در ایجاد فرهنگ کتابخوانی و توجه افراد به متون نقش تعیین کننده دارند. هم اکنون افراد کتابخوان در جامعه به دلیل اعمال برخی رفتارهای غیرکارشناسی به‌جای تهیه کتاب ترجیح می‌دهند اصل متون را از اینترنت تهیه کنند. این مسائل در حالی در جامعه ما اتفاق می‌افتد که برای عضویت ایران در تجارت جهانی باید قانون کپی رایت را پذیرفت، اما مسئولان امر هنوز تصمیم قطعی در زمینه عضویت در کپی رایت اتخاذ نکرده‌اند. در ضمن یکی از شروط عضویت در کپی رایت حذف سانسور است.
به نظر شما برای ترویج فرهنگ کتابخوانی در جامعه ایران باید چه اقداماتی انجام داد؟
مسئولان باید پاسخگوی این سؤال باشند. برای مثال چندی پیش کتابخانه ویژه زنان راه اندازی شد، اما بعد از گذشت مدتی این کتابخانه بسته شد و تنها دلیل دبیرخانه کتابخانه‌های عالی سراسر ایران برای این اقدام فعالیت غیر قانونی این مرکز بود. این کتابخانه در حالی بسته شد که هیچ یک از کتابخانه‌های این مکان غیر مجاز نبود و از انواع و اقسام کتاب‌ها در حوزه‌های مختلف نیز در آن فضا یافت می‌شد.

با این تفاسیر برگزاری نمایشگاه در ترویج فرهنگ کتابخوانی و مطالعه در جامعه تاثیرگذار است؟
بنده از سالی که به عنوان ناشر نمونه جهان معرفی شدم تا دوسال گذشته هرسال در نمایشگاه‌های فرانکفورت، نمایشگاه لایپزیگ و نمایشگاه سوئد شرکت می‌کردم. شرکت در هر یک از این نمایشگاه‌ها بستر مناسبی برای تجربه اندوزی محسوب می‌شد. برای مثال در نمایشگاه کتاب فرانکفورت به‌عنوان بزرگ‌ترین رویداد فرهنگی جهان فقط دو هزار و ۵۰۰ برنامه در قالب نمایش فیلم، برگزاری نمایشگاه عکس، برگزاری نمایشگاه وقایع و سخنرانی افراد متعدد با نظرات گوناگون اجرا می‌شد. در این نمایشگاه دولت فقط به تأمین هزینه‌های مالی می‌پرداخت و نهاد شهرداری هم به وظیفه خود که همان انتقال ترن تا داخل نمایشگاه بود به انجام وظیفه می‌پرداخت. وزارت امور خارجه نیز موظف به تأمین هزینه مهمان‌های خارجی بود. اتحادیه ناشران در این نمایشگاه به عنوان میزبان فعالیت داشت و دیگر هیچ یک از نهادها اجازه دخالت بر فعالیت این نمایشگاه را نداشتند. در مجموع این نمایشگاه فقط ۲۵۰ هزار نفر بازدید کننده داشت که در دو روز ابتدای برگزاری نمایشگاه فقط برای افراد متخصص در این زمینه همچون نویسندگان، ویراستاران، ناشران و... برگزار می‌شد و در دو روز آخر هفته نیز نمایشگاه برای بازدید عموم دایر بود. در ضمن برخی از ناشران کتاب‌های خود را به مردم اهدا می‌کردند و به هیچ عنوان اجازه فروش نداشتند.
برگزاری نمایشگاه کتاب تهران را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
برگزاری نمایشگاه کتاب تهران در نمایشگاه بین المللی را می‌توان نقطه عطف نمایشگاه کتاب کشور بر شمرد. در آن سال‌ها روزانه یک میلیون نفر از نمایشگاه بازدید می‌کردند و با همه کم وکاستی های موجود همچنان تب فرهنگی ناشی از این اتفاق خوشایند مشاهده می‌شد. برای مثال در آن سال‌ها در استان‌های ارومیه و کرمان غرفه‌های ویژه کتاب زنان راه اندازی شد. در این نمایشگاه‌ها با برگزاری مسابقات متعدد به مردم کتاب یا کالای فرهنگی اهدا می‌شد. این اقدام با انعکاس مطلوبی همراه بود، به نحوی که در هریک از این نمایشگاه‌ها به بنده جوایز متعددی اهدا شد. اما با گذشت زمان و روی کار آمدن دولت‌های نهم و دهم امکانات ویژه برای ناشران نیز قطع شد و حذف هر یک از برنامه‌های تشویقی باعث تنزل فرهنگ کتابخوانی در جامعه شد. در اصل مسئولان باید بدانند که نمایشگاه به دلیل آشنایی مردم با ناشران و کتاب‌های منتشر شده برگزار می‌شود نه فروش کتاب. اما در کشور ما اگر به ناشران اجازه فروش کتاب داده نشود بی شک هیچ یک از آن‌ها در نمایشگاه شرکت نخواهند کرد، چون این نمایشگاه تنها راه دریافت درآمد نقدی برای ناشران محسوب می‌شود. برای مثال هم اکنون در کشور ما مجوز انتشار کتاب با تیراژ ۲۰۰ تا ۳۰۰ جلد هم صادر می‌شود و این امر برای کشوری با ۷۵ میلیون نفر جمعیت فاجعه محسوب می‌شود. در سال‌های اخیر با اعمال سیاست‌های نادرست در زمینه انتشار کتاب فقط برای نگهداری این موقعیت تلاش می‌کنیم و دیگر نمی‌توان کاری از پیش برد، شرایط انتشار در کشور ما به حدی اسفناک است که برخی از ناشران شغل خود را رها کرده و به کباب‌فروشی مشغول هستند! اگر قوانین مندرج در حوزه کتاب رعایت شود بالطبع بسیاری از مشکلات نیز برطرف می‌شود.