شنبه، ۱ اردیبهشت ۱۴۰۳
چهاردهمین نشست از مجموعه درس‌گفتارهایی درباره‌ی خاقانی به بررسی «بازتاب قرآن در آثار خاقانی» اختصاص داشت که با سخنرانی دکتر محسن معینی، مدیر گروه قرآن و حدیث بنیاد دائره‌المعارف اسلامی، در مرکز فرهنگی شهرکتاب برگزار شد.
قرآن و قصه‌های قرآنی در اشعار خاقانی جلوه‌های گوناگون دارد و خاقانی به زیبایی از آن‌ها بهره برده و آن‌ها را در اشعار خویش به کار برده است. تشبیه، استعاره، تلمیح، اقتباس و آیات قرآن در شعر خاقانی دیده می‌شود. آگاهی‌های او از دانش‌های متداول دینی در آن روزگار، نظیر علوم قرآنی، روایی، گفته‌های مفسران، سیره‌نویسان، مورخان و عالمان دین نیز کم‌نظیر است.
«تحفه العراقین» سفرنامه خاقانی به مکه مکرمه
محسن معینی، مدیر گروه قرآن و حدیث بنیاد دائره‌المعارف اسلامی سخنانش را این‌گونه آغاز کرد و گفت: خاقانی شروانی شاعر قرن ششم هجری است که در شروان می‌زیسته و در تبریز از دنیا رفته است. وی یکی از شاعران بزرگ ایران است که مانند بسیاری از شاعران دیگر تحت تأثیر تعالیم قرآن بوده و در شعر و نثر از قرآن تأثیر پذیرفته است. اثرپذیری شاعر از قرآن و داستان‌های قرآنی به چند شکل ممکن است. خاقانی غیر از دیوان، مثنوی مفصلی دارد که «تحفه العراقین» یا «ختم الغرایب» نام دارد و گفته شده سفرنامه خاقانی به مکه مکرمه است. به قولی گفته می‌شود که این سفرنامه خیالی است و خاقانی به مکه نرفته اما این سفرنامه را نوشته است. دو اثر منثور هم از خاقانی به جای مانده است یکی منشآت خاقانی که استاد محمد روشن تصحیح کرده و چند نامه از خاقانی که سید ضیاءالدین سجادی با عنوان مجموعه نامه‌های افضل‌الدین بدیل بن علی نجار خاقانی شروانی به چاپ رسانده است.
در بحث شعر خاقانی و اثرپذیری از قرآن نکته‌ای که بسیار به آن توجه شده این است که خاقانی نیز مانند بسیاری از شاعران دیگر در آثار خود تأثیر زیادی از تعالیم قرآن گرفته است. اثرپذیری یک شاعر از قرآن، داستان‌های قرآنی و موضوعات مطرح شده در این کتاب آسمانی به چند شکل است. گاهی این تأثیرپذیری به‌صورت استفاده از یک واژه، گزاره یا جمله‌ای از قرآن در نظم و نثر است که اصطلاحاً «اقتباس» گفته می‌شود. نوع دیگر تأثیرپذیری که اشاره به داستان یا بحثی در قرآن است، در صنعت ادبی «تلمیح» نام دارد.
فرهنگ مسیحیت در شعر خاقانی تأثیر بسیاری داشته است
در بحث شعر خاقانی و اثرپذیری آن از قرآن، نکته قابل توجه، بحث «فرهنگ مسیحیت» است چراکه خاقانی تحت تأثیر تعالیم مادری مسیحی بوده که بسیاری از این تعالیم در شعر و نثر او نمود پیدا کرده است. اغلب پیروان مسیح(ع) اعتقاد به تثلیث دارند و به اقانیم ثلاثه معتقدند (پدر، پسر و روح‌القدس). به بیان قرآن افرادی که به تثلیث اعتقاد دارند، کافر شده‌اند. خاقانی در اشعارش اشاره ظریفی به تعبیر «ثالث ثلاثه» داشته است. فرهنگ مسیحیت در شعر خاقانی تأثیر بسیاری داشته است. خاقانی در بُعد «تلمیح» هم به فرهنگ مسیحی اشاره دارد و به آن توجه می‌کند مانند «خُم عیسی» تعابیری مانند «باد مسیح» یا «طب عیسی» را به‌کار برده است.
خاقانی تأثیرپذیری بسیاری از الفاظ قرآنی داشته و لفظ قرآنی را معنا کرده است. به‌عنوان نمونه در آیه ۱ سوره فاطر تعبیر «بال‌های ملائک» آمده که در شعر فارسی و عربی بسیار کاربرد دارد و خاقانی نیز در شعر خود از این تعبیر قرآنی بهره برده است. کتابی با نام «آواز پر فرشتگان» نیز به تعبیر قرآنی بال ملائک اشاره کرده است. نمونه دیگر مربوط به استفاده مستقیم خاقانی از تعبیر قرآنی «حبل‌الله» است. در آیه ۱۰۳ سوره آل عمران آمده است به «ریسمان الهی چنگ بزنید و پراکنده نشوید» این تعبیر در شعر و نثر فارسی زیاد به کار رفته است. «خیمه دولتش بر آن زد چرخ / که ز حبل‌اللهش طناب کند»
تعبیر قرآنی «حسبی‌الله» و «روح‌القدس» برای جبرئیل
خاقانی در جای دیگری از دیوانش تعبیر قرآنی «حسبی‌الله» را به‌کار برده است: «حسبی‌الله مراست نقش نگین / جم ندید این نگین که من دارم» خاقانی می‌گوید نقش نگین من حسبی‌الله شد. در قدیم نقش خود را بر نگین انگشتر می‌نوشتند و در بسیاری از انگشترهای قدیمی حسبی‌الله آمده است.
در بخشی از آیه ۱۱۹ سوره مائده قرآن کریم به این کلمات اشاره شده است: «رضی‌الله عنهم و رضوا عنه» شرح نزول آن برای صحابه پیامبر و کسانی است که پس از صحابه می‌آیند و با احسان و نیکوکاری از صحابه تبعیت می‌کنند. این تعبیر در یک بیت از دیوان خاقانی در صفحه ۸۴۳ آمده است: «رفتند خسروان گهربخش زیر خاک / از ما نصیبشان رضی‌الله عنهم است» صحابه پیامبر کسانی بودن که هم خدا از آن‌ها خشنود بود و هم صحابه از خداوند خشنود بودند.
روح‌القدس را خاقانی در اشعارش بسیار به کار برده است. تعبیر «روح‌القدس» برای جبرئیل، تعبیر «سبع شداد» اقتباس شده از آیه ۱۲ سوره نبا و تعبیر «سدره‌المنتها» نمونه‌های دیگری از اقتباس‌های خاقانی از آیات قرآن در اشعارش است. خاقانی «سدره‌المنتها» را این‌گونه در شعر خود به‌کار برده است: «به همت ورای خرد شو / که دل را جز این سدره‌المنتهایی نیابی» «سدره‌المنتها» تعبیری است که در سوره نجم آیه ۱۴ به کار رفته و اوج نزدیکی پیامبر به خداوند است.
استفاده از صنعت ادبی «تلمیح» در اشعار خاقانی
کاربرد «سمعنا و اطعنا» در شعر خاقانی بسیار است. خاقانی با اقتباس از آیه ۴۶ سوره مبارکه نساء نوشته است: «عرشیان بانگ ولله علی‌الناس زنند / پاسخ از خلق سمعنا و اطعنا شنوند» برخی از یهودیان کلمات را از عبری به عربی برمی‌گرداندند و با طعنه سخن می‌گفتند اما خداوند با یهودیانی که پیامبر را نفرین کردند چگونه رفتار کرد؟ کوچک‌ترین آیه قرآن «مُدْهامَّتان» است که از سبزی به سیه‌گون می‌ماند، کسی را که توصیف به سبزه بودن یا سیاهی کنند از تعبیر مدهامتان استفاده می‌کنند.
استفاده از صنعت ادبی «تلمیح» در اشعار خاقانی کاربرد بسیاری دارد. خاقانی در قصیده معروف خود از داستان «ناقه صالح» که در سوره شمس آمده، در قالب «تلمیح» بهره برده است. نمونه دیگر استفاده از «تلمیح» در آثار خاقانی، بهره‌گیری از داستان قرآنی سلیمان و هدهد است. داستان‌های دیگری از قرآن همچون «دست شفابخش حضرت عیسی (ع)»، «یوسف و برادران» و همچنین داستان «سوزن عیسی» که در اخبار و قصص انبیاء آمده، نمونه‌های دیگری از کاربرد «تلمیح» در اشعار خاقانی است که بسیار لطیف و پر از سخنان پندآموز است. نوع دیگری از اثرپذیری خاقانی از آیات قرآن «باورهای عامیانه» است. مانند: «شب ز انجم گرد بر گرد حمائل طفل‌وار / سیم‌های قل هواللهی عیان انگیخته»
«شاعری دیرآشنای» وصف نویسنده‌ای معروف از خاقانی
به نمونه‌های دیگری از کاربرد تعابیر قرآنی در آثار خاقانی اشاره می‌کنیم. تعبیر رایجی که امروزه بسیار به‌کار می‌رود، در آیه ۱۷۱ سوره مبارکه بقره «صُمٌّ بُکمٌ عُمْی فَهُمْ لاَ یعْقِلُونَ» در «منشأت» خاقانی به زیبایی نمود پیدا کرده است. خاقانی در این اثر از تعبیر قرآنی «عَبُوساً قَمْطَرِیراً» نیز بهره برده است. تعبیر «کرام‌الکاتبین» که در قرآن «کرام الکاتبین» آمده در آثار منظوم و منثور بسیاری از نویسندگان و شاعران نمود داشته است. خاقانی این تعبیر را در نثر خود این‌گونه آورده است: «و کرام‌الکاتبین که امین یمین و یسارند، بر این سِحر که بنده می‌نماید و می‌سراید، معوذتین می‌خوانند.»
در آیه ۹ سوره قیامت به «و جمع الشمس و القمر» اشاره شده که خاقانی در نثر خود از آن بهره‌برداری کرده است: «و دو قطب را به یک مرکز و دو شَه را در یک خانه ملاقات افتاد.» ماه و خورشید به هم گرد آمدند. حال خاقانی این را به زیبایی در اشعارش به کار برده است.
با این نمونه‌هایی که عنوان شد می‌بینیم که چقدر توجه خاقانی به قرآن گسترده است. وقتی منشآت خاقانی را ورق می‌زنی پر از آیات قرآنی است که خاقانی به صورت تلمیح و اقتباس از آیات قرآنی بهره‌برداری کرده است. تعبیر خاقانی، شعر و نثر خاقانی دشوار است آن‌چنان که نویسنده‌ای معروف در وصف خاقانی نوشته است: «شاعری دیرآشنای» این مساله و جای شرح بیشتری شعر خاقانی دارد.
نشانی: تهران، خیابان شهید بهشتی، خیابان شهید احمدقصیر (بخارست)، نبش کوچه‌ی سوم، پلاک ۸
تلفن: ۸۸۷۲۳۳۱۶ - ۸۸۷۱۷۴۵۸
دورنگار: ۸۸۷۱۹۲۳۲
تمام محتوای این سایت تحت مجوز بین‌المللی «کریتیو کامنز ۴» منتشر می‌شود.
