«قرآن‌های عصر اموی»، مقدمه‌ای در باب کهن‌ترین مصاحف

کتاب «قرآن‌های عصر اموی» مقدمه‌ای است در باب کهن‌ترین مصاحف. این کتاب را فرانسوا دِروش، پژوهشگر فرانسوی حوزه‌ی مخطوطات قرآنی، نوشته است و آن را مرتضی کریمی‌نیا و آلا وحیدنیا به فارسی برگردانده‌اند.

فرانسوا دروش، در یادداشتی بر برگردان فارسی کتابش نوشته است: وقتی در کتابخانه‌ی ملی فرانسه مشغول فهرست‌نویسی نسخه‌های خطی قرآنی بودم، شروع به گردآوری اطلاعاتی در باب مصحف‌شناسی و تاریخ مخطوطات اسلامی کردم. از همین‌جا به شناخت آثار برخی محققان ایرانی در فهرست‌ها و نیز آثار منتشره‌ی ایشان رهنمون شدم. ... ترجمه‌ی فارسی کتاب سبکِ عباسی من که فهرستی بود از مجموعه‌ی ناصر خلیلی از قرآن‌های کهن و نیز ترجمه و انتشار بخش‌هایی از کتاب مصحف‌شناسیِ اسلامی من در مجله‌ی نامه‌ی بهارستان فرصتی فراهم کرد تا با خوانندگان بیشتری در ایران که علاقه‌مند به تاریخ کتاب و کتابت در جهان اسلامند، گفت‌وگو و ارتباط داشته باشم.

در یادداشت مترجمان کتاب آمده است: کتاب‌ قرآن‌های عصر اموی، آخرین اثر فرانسوا دروش در حوزه‌ی مخطوطات قرآنی است... این اثر به بررسی جوانب مختلف تاریخ‌گذاری، مصحف‌شناسی، نگارش، رسم‌الخط، تنوع کاتبان، علائم وقف و ابتدا، عَدّ الآی، بسمله، قرائات مختلف، تذهیب، سرسوره‌ها و سایر ویژگی‌های کهن‌ترین مصاحف موجود از قرآن در جهان امروز می‌پردازد. وی نام مصاحف اموی را از آن رو برمی‌گزیند که عموم این مصاحف تا پایان عصر حکومت یا دهه‌های پس از امویان، اما متأثر از فضا و نظام مصحف‌نگاری این دوران کتابت شده‌اند... وی‌ می‌کوشد تاریخ‌گذاری روشنی از تمام تغییرات و تحولات صورت‌گرفته بر روی این متون ارائه دهد و در این راه ترکیبی از فنون مختلف ازجمله خط‌شناسی، تاریخ هنر، نسخه‌شناسی، کتیبه‌شناسی و سیر تحول رسم‌الخط قرآنی را به‌کار می‌گیرد.

اما فرانسوا دروش کیست؟ مترجمان در معرفی وی نوشته‌اند: او متولد ۱۹۵۲ در شمال شرقی فرانسه است. اسلام‌پژوه، مورخ و نسخه‌شناس متون عربی و محقق در حوزه‌ی مخطوطات کهن قرآنی، در ۱۹۷۳ از دانشسرای عالی پاریس فارغ‌التحصیل شد. در ۱۹۷۶ کارشناسی ارشد خود را در رشته‌ی ادبیات کلاسیک را دریافت کرد. در ۱۹۷۸دیپلم مطالعات عالی در زمینه‌ی مصرشناسی و دکترای تاریخ خود را در سال ۱۹۸۷ از دانشگاه سوربن دریافت کرد. وی سال‌ها پژوهشگر بخش مخطوطات عربی و مصاحف قرآنی کتابخانه‌ی ملی فرانسه و از سال ۱۹۹۰ مدیر بخش تاریخ و فیلولوژی و مدرس تاریخ و کتیبه‌شناسی عربی  École pratique des hautes etudes بوده است. دروش پس از سال‌ها عضویت در شماری از مهم‌ترین مراکز علمی و پژوهشی در اروپا و خاورمیانه، موفق شد در سال ۲۰۱۴ میلادی برای نخستین بار کرسی مطالعات تاریخ قرآن را در کلژ دوفرانس تأسیس کند که خود تا کنون عهده‌دار این سمت بوده است.

از دروش مقاله‌ها و کتاب‌های فراوانی در حوزه‌ی مخطوطات عربی، به‌ویژه نسخه‌های کهن قرآنی انتشار یافته است. چهار اثر مهم وی پیش از این عبارتند از: ۱. سبک عباسی: قرآن‌نویسی تا قرن چهارم هجری قمری که به فارسی نیز ترجمه و منتشر شده است. ۲. نسخه‌شناسی اسلامی: درآمدی برای مطالعه‌ی مخطوطات عربی. ۳. فهرس المخطوطات العربیة بالمکتبة الوطنیة الفرنسیة: مخطوطات القرآن الکریم. ۴. انتقال مکتوب قرآن در آغاز اسلام: مصحف پاریس ـ پترزبورگ.

عنوان فصل‌های کتاب به‌شرح زیر است: «کتابت قرآن در اوایل عهد اموی: مصحف پاریس ـ پترزبورگ»؛ «انتقال مکتوب قرآن به خط حجازی: ارزیابی کلی»؛ «دگرگونی مصحف»؛ «کتابت‌خانه‌ی سلطنتی؟»

در انتهای کتاب تصویر قرآن‌های کهن نیز ضمیمه شده است.

در پشت جلد کتاب می‌خوانیم: قرآن‌های عصر اموی نخستین بار، سیر تحول سریع قرآن‌نویسی طی دوران اموی را بر پایه‌ی مجموعه‌ای از مواد و منابع کهن بررسی کرده است. مؤلف تقویمی از تحولات مختلف ارائه می‌دهد که همگی نشان از این دوران نخست دارند و در این راه، ترکیبی از فنون مختلف ازجمله خط‌شناسی، تاریخ هنر، نسخه‌شناسی، کتیبه‌شناسی و سیر تحول رسم‌الخط قرآنی را به‌کار می‌گیرد. وی نام مصحف اموی را از آن رو برمی‌گزیند که عموم این مصاحف تا پایان حکومت یا دهه‌های پس از امویان، اما متأثر از فضا و نظام مصحف‌نگاری این دوران کتابت شده‌اند. نتایج حاصل‌آمده در این کتاب، برخی گزارش‌های سنتی در بابت کتابت قرآن در روزگار نخست را به چالش می‌کشد و پرتوی تازه بر جایگاه امویان در انتشار دست‌نوشته‌های قرآنی می‌افکند.

اثر حاضر برگزیده‌ی بیست  و سومین دوره‌ی جایزه‌ی جهانی کتاب سال جمهوری اسلامی ایران در بهمن ۱۳۹۴ بوده است.

کتاب «قرآن‌های عصر اموی» را نشر هرمس با همکاری «مرکز و کتابخانه‌ی مطالعات اسلامی به‌زبان‌های اروپایی» د ر ۳۲۵ صفحه با جلد سخت و با قیمت ۴۵ هزار تومان منتشر کرده‌ است.