سینمای مهرجویی و یونگ

«سینمای مهرجویی و یونگ» به بررسی مقوله‌ی فردیت در فیلم‌های هامون، بانو، پری و درخت‌ گلابی، از ساخته‌ها‌ی کارگردان نامدار سینمای ایران، داریوش مهرجویی می‌پردازد. این کتاب را حمید باقری نوشته و نشر هرمس در ۱۶۰ صفحه و به‌ قیمت ۱۴هزار تومان منتشر کرده است.

«سینمای مهرجویی و یونگ» در دو بخش و پنج فصل نوشته شده است. عنوان بخش‌های کتاب به شرح زیر است: مروری بر آرای یونگ، تحلیل سینمای مهرجویی بر اساس آرای یونگ. عنوان فصل‌های کتاب هم از این قرار است: نگاهی به اندیشه‌های یونگ، هامون، بانو، پری و درخت گلابی.

ذیل بخش و فصل نخست، موارد زیر بررسی شده است: یونگ و فریت، یونگ و فروید، ضمیر ناخودآگاه جمعی، سرنمون و اسطوره، فردیت، خویشتن، سایه، آنیما و آنیموس، نقاب و پیرمرد فرزانه.

در بخش دوم هم که سینمای مهرجویی بر اساس آرای یونگ تحلیل شده است، خلاصه‌ی فیلم‌های هامون، بانو، پری و درخت گلابی آمده و موارد زیر در کانون توجه قرار گرفته است: هامون از زبان داریوش مهرجویی، هامون و روایت، سفر ذهنی هامون از ناآگاهی به خودآگاهی، هامون و فردیت، هامون و سفر به ناخودآگاه، هامون و سایه، مهشید و روان‌نژدی، هامون و نقاب، ضمیر ناخودآگاه جمعی، علی عابدینی، خویشتن و پیر فرزانه؛ بانو و داریوش مهرجویی، بانو و خودخواهی، بانو و سایه، بانو و نقاب، بانو و خویشتن؛ پری و سلینجر، اشاره‌ای کوتاه به روایت در فیلم پری، پری و داریوش مهرجویی، پری و خودآگاهی، پری و خویشتن، اسد و پری، پری و صفا، پری و داداشی؛ درخت گلابی و گلی ترقی، اشاره‌ای کوتاه به روایت در فلیم درخت گلابی، محمود و خودآگاهی، محمود، میم و سایه، محمود و نقاب، باغ، درخت، عنکبوت و میم.

در مقدمه‌ی کتاب می‌خوانیم: نگاه ما به آثار مهرجویی از زاویه‌ی روان‌شناسی تحلیلی است. روان‌شناسی تحلیلی شاخه‌ای از روان‌شناسی است که کارل گوستاو یونگ پایه‌گذار آن بود و در فصل اول به آن اشاره خواهیم کرد. از این مکتب تحلیلی در کنار مکاتب دیگر برای نقد آثار ادبی و سینمایی استفاده شده است. گاهی نیز به‌صورت مستقیم از افکار یونگ و همفکرانش استفاده شده است که شاید شاخص‌ترین و معروف‌ترین آنها فدریکو فلینی باشد که در فیلم ۸/۵ از یکی از شاگردان یونگ به‌عنوان مشاور استفاده می‌کرد... کارل گوستاو یونگ دارای نظام و دستگاه فکری خاصی است. یونگ مبدع برخی از اصطلاحات مخصوص به خود است که هر کدام به‌طور جداگانه مورد بحث قرار گرفته‌اند. اما عنصری که تأکید زیادی بر روی آن شده، مقوله‌ی فردیت در دستگاه یونگی است. کل مباحث مطرح شده در مورد این چهار فیلم، حول محور این مؤلفه، و تعریفی که یونگ از آن دارد، مطرح می‌شود. باید به این نکته اشاره کنیم که از روان‌شناسی تحلیلی یونگ استفاده‌های فراوانی در تحلیل و نقد هنری می‌شود. به‌خصوص استفاده از مفهوم سرنمون و نقد خاصی که یونگ بر اسطوره دارد و به نقد اسطوره‌ای معروف است. اما ما در اینجا بررسی تحلیلی بر مبنای دستگاه فکری یونگ، بر مؤلفه‌ی فردیت، را مبنای قرار داده‌ایم.

مؤلف بر بخش دیگری از مقدمه می‌نویسد: ما به کمک مفاهیم خاصی از روان‌شناسی یونگ، سعی کرده‌ایم شخصیت‌های فیلم‌های انتخابی را تحلیل کنیم. در استفاده از مؤلفه‌های یونگی، مفهومی را انتخاب کرده‌ایم که هرچند ارتباط تنگاتنگی با مؤلفه‌ها و عناصر دیگر دستگاه فکری او دارد، به‌طور مستقل نیز حاوی مباحث ارزشمند و بکری است که می‌توانند منشأ تحلیل‌های هنری و ادبی نابی هم باشند. فردیت یونگی، نوعی مواجه شدن آگاهی با ناخودآگاه است برای رسیدن به خودآگاهی. همین برخورد آگاهی با امر ناخودآگاه بیانگر آن است که فردیتی که یونگ از آن صحبت می‌کند، به‌کلی با فردیتی که دنیای مدرن از آن یاد می‌کند، متفاوت است. فردیت دنیای مدرن از انسانی صحبت می‌کند که کاملاً آگاه است، عقل او هیچ امر ناشناخته‌ای را نمی‌شناسد و به‌کمک همین عقل، دنیا و روابط آن را اندازه می‌گیرد و حمل می‌کند. اما بعد از طرح مسأله‌ی ناخودآگاه فردی توسط فروید و ناخودآگاه جمعی توسط شاگردش یونگ، این تصور از فردیت و عقل خودآگاه دچار تردید جدی شد. انسان فرویدی ناخودآگاهی دارد که ریشه در کودکی و روابط خانوادگی او دارد. یونگ با حفظ نظر فروید، بعد جدیدی را هم به ناخودآگاه می‌افزاید و عنوان می‌کند که ناخودآگاه انسان ریشه‌ای عمیق‌تر از زندگی دوران کودکی دارد؛ ناخودآگاه بشر ریشه در تاریخ و اسطوره دارد که می‌توان ردپای آن‌ها را در ذهن انسان جست‌وجو کرد.

در بخش‌های پایانی مقدمه آمده است: این کتاب درصدد نقد و تحلیل همه‌ی آثار مهرجویی نیست؛ زیرا همه‌ی این آثار پتانسیل آن را ندارند که از این دیدگاه نقد شوند. سینمای مهرجویی شامل آثاری است که هر کدام می‌توانند عرصه‌ای برای مکاتب دیگر نقد باشد.