در ستایش دولت کمینه

فرهیختگان: «بی‌دولتی، دولت، آرمانشهر» عنوان کتابی است که به تازگی نشر «مرکز» آن را منتشر کرده است. کتابی مهم نوشته رابرت نوزیک یکی از مشهورترین فیلسوفان قرن بیستم آمریکایی که بیشترین شهرت خود را مدیون این کتاب است. نوزیک «بی‌دولتی، دولت، آرمانشهر» را در سال ۱۹۷۴ منتشر کرد؛ یعنی سه سال بعد از کتاب «نظریه‌ای در باب عدالت» جان رالز. به همین دلیل این کتاب یکی از مهم‌ترین آثاری است که در سال‌های دهه ۷۰ میلادی منتشر شد و تاثیر شگرفی بر نظریه‌پردازی‌های حوزه‌های گوناگون علوم انسانی و علوم اقتصادی گذاشت.
ترجمه این اثر اکنون توسط محسن رنجبر در حالی منتشر شده که مهم‌ترین دغدغه‌های نویسنده را که از همان آغاز در مقدمه کتاب بیان می‌شوند، می‌توان چنین بیان کرد: «آدمیان حقوقی دارند و کارهایی هست که هیچ شخص یا گروهی نمی‌تواند با آنان انجام دهد؛ مگر با نقض حقوق‌شان. حقوق آدمی چنان مستحکم و وسیع هستند که می‌توان پرسید دولت و دولتمردان چه کاری را مجاز هستند انجام دهند.
از مهم‌ترین نتایجی که این کتاب درباره دولت به آن می‌رسد این است که دولت کمینه (حداقلی) دولتی موجه است؛ یعنی دولتی که فقط کارکردهای محدود اعمال قراردادها، محافظت از افراد در برابر زور و دزدی و کلاهبرداری و شبیه اینها را دارد. دولتی بزرگ‌تر از دولت کمینه این حق اشخاص را که نمی‌توان به بعضی کارها وادارشان کرد نقض می‌کند و ناموجه است و سر دیگر اینکه دولت کمینه هم بر حق است و هم برانگیزنده.»
نوزیک در این کتاب کوشیده است به گفته خویش «حقیقت درباره اخلاق و فلسفه سیاست» را پیرامون حق آدمی در مقابل دولت واکاوی کند. نوزیک ادعا می‌کند درون‌مایه این کتاب برهان ویژه‌اش است. او بحث را از حقوق فردی آغاز می‌کند و به گفته خودش «بی‌رحمانه» به این ادعای دولتمردان می‌پردازد که دولت، در میانه حفظ انحصار خود بر استفاده از زور و محافظت از همه انسان‌های درون یک سرزمین حقوق افراد را زیر پا می‌گذارد، بنابراین ضد اخلاقی است. نوزیک در برابر این ادعا استدلال می‌کند که دولت، با اینکه کسی قصد آن را نمی‌کرد یا نمی‌کوشید به وجودش آورد، از بی‌دولتی - که وضع طبیعی لاک بازگوکننده آن است - سربر می‌آورد. نوزیک در طول بحث خود در این کتاب تلاش می‌کند دولت کمینه را توجیه و این ادعا را ثابت کند که دولت بزرگ‌تر از آن نمی‌تواند باشد. او در ادامه کتاب به این بحث می‌پردازد که دلایل گوناگونی که به نظر می‌آید دولت بزرگ‌تر از کمینه را توجیه می‌کنند کاری اساسی نمی‌کنند. او در مقابل این ادعا که چنین دولتی برای دست یافتن به عدالت توزیعی یا ایجاد آن در میان شهروندان موجه است، نظریه‌ای در باب عدالت با عنوان «نظریه استحقاقی» ارائه می‌دهد که دولتی گسترده‌تر از کمینه را ایجاب نمی‌کند.
نکته مهم درباره کتاب نوزیک این است که در آن «نظریه استحقاقی» را برای تحلیل و نقد دیگر نظریه‌های عدالت توزیعی، که دولتی بزرگ‌تر را مجسم می‌کنند، به کار می‌گیرد و در این میان به‌ویژه بر نظریه قدرتمند جان رالز تمرکز می‌کند. این کتاب همان‌گونه که از نام آن بر می‌آید، از سه بخش تشکیل شده است: «نظریه وضع طبیعی، یا چطور بی‌آنکه واقعا بکوشیم به درون دولت بازگردیم»، «فراتر از دولت کمینه» و «آرمانشهر». بخش اول کتاب ۶ فصل با عناوین «چرا نظریه وضع طبیعی»، «وضع طبیعی»، «قیدهای اخلاقی و دولت»، «ممنوعیت، غرامت و خطر»، «دولت» و «تاملاتی دیگر درباره برهان در دفاع از دولت» را شامل می‌شود. «عدالت توزیعی»، «برابری، حسادت، بهره‌کشی و جز آنها» و «مردم مالکی» عناوین فصول بخش دوم و «چارچوبی برای آرمان‌شهر» عنوان تک فصل بخش سوم کتاب را تشکیل می‌دهد.
کتاب «بی‌دولتی، دولت، آرمانشهر» فارغ از همه ویژگی‌هایی که دارد به دلیل آنکه ترجمه یکی از مهم‌ترین متون فلسفه سیاسی معاصر است، می‌تواند راهگشای بسیاری از اهل فن باشد. کتابی که توانسته بحث‌های فراوانی را در حوزه مکاتب گوناگون فکری رقم بزند. این کتاب در ۴۴۰صفحه و با قیمت ۳۷۵۰۰ از سوی نشر «مرکز» منتشر شده است.