صدایِ رسای بالکان

فرهیختگان: رمان‌نویس، نظریه‌پرداز و منتقد ادبی و ژورنالیست اهل یوگسلاوی «دوبراوکا اوگرسیچ» نویسنده‌ای است که می‌توانیم او را همنواز دوئتی بدانیم که ساز دیگرش را اسلاونکا دراکولیچ در کرواسی می‌نواخت و هدفش ایجاد گفتمانی انتقادی درخصوص شرایط مخاطره‌انگیز سیاسی و اجتماعی جمهوری منطقه‌ای بالکان در دوران فروپاشی بود. اوگرسیچ دانش‌آموخته ادبیات تطبیقی و زبان و ادبیات روسی از دانشگاه زاگرب است و تا مدتی هم در این دانشگاه و انستیتو نظریه‌پردازی ادبی کرواسی مشغول فعالیت بود تا آنکه در سال ۱۹۹۳ به دلایل سیاسی مجبور به ترک زاگرب شد. در واقع مساله نویسندگان بالکان در دهه ۱۹۹۰ این بود که مجبور شدند هویت‌های تازه‌ای را بپذیرند: دراکولیچ خودش را به‌عنوان نویسنده ملت کروات مطرح کرد، دانیلو کیش و ایوو آندریچ نویسندگان مردم صرب شدند و اوگرسیچ هم صدایی متعلق به یوگسلاوی شد. منتها تفاوت دوبراوکا اوگرسیچ با سایر همکارانش در بالکان در این بود که او سرسختانه با این موضع‌گیری‌های ناسیونالیستی که به دنبال جعل اشکالی از هویت ملی در بالکان بودند مخالفت می‌کرد. مواضعی تفرقه‌افکن که درنهایت به تبعید همگی نوابغ ادبی منطقه بالکان(احتمالاً به استثنای اسماعیل کاداره، شاید به خاطر آنکه متعلق به یک نسل پیشتر از اینان بود) انجامید. اوگرسیچ در این خصوص در جایی گفته است که هویت یک نویسنده ‌ زن اهل یوگسلاوی در این دوره، به او تحمیل شد.
پس از این، اوگرسیچ در یوسی‌ال‌ای و هاروارد نظریه ادبی و ادبیات روسی تدریس کرد و نوشت. امروز اما او را نویسنده‌ای ساکن آمستردام(همانجایی که دست آخر دراکولیچ هم در آن مستقر شد) می‌دانند که برای طیف گسترده‌ای از مجلات و روزنامه‌ها ستون می‌نویسد. شهرت او اما بیشتر به خاطر کتاب‌هایی است که در حوزه مطالعات فرهنگی جای می‌گیرند. مساله اساسی متن‌های اوگرسیچ در این میان، هویت است. او معتقد است هویت در عصر ما به‌شدت موقتی شده است.
«در دوران مجازی ما، هویت جای خودش را با نتایج گوگل عوض کرده. از وقتی خودمان را به جهان آنلاین پرتاب کرده‌ایم، وقتی کسی از ما می‌پرسد که شما که هستید، به او می‌گوییم عزیزم خب گوگلم کن، من هم تورا گوگل می‌کنم.» درواقع اوگرسیچ با تحلیل مسائل و پدیده‌های برآمده از دنیای آنلاین به نقد فرهنگ جوامع امروزی می‌پردازد. یکی از اثرگذارترین و مهم‌ترین کتاب‌های این نویسنده فرهنگ کارائوکه(۲۰۱۱)، نام دارد. کارائوکه(karaoke) نام یک سرگرمی مردم‌پسند است که ریشه‌اش از کره جنوبی و کشورهای آسیای جنوب شرقی آمده. در این سرگرمی، عده‌ای در یک کلوب جمع می‌شوند، موسیقی پخش می‌شود منتها کلام و صدای خواننده از آن حذف شده است و شما همزمان با زیرنویس شدن ترانه روی یک نمایشگر، باید همراه موسیقی آواز بخوانید. اوگرسیچ در این کتاب با تشبیه کردن فرهنگ معاصر به کارائوکه نشان می‌دهد که هویت‌های ما مدام در حال چرخش و دست به دست شدن است و به همین منوال قابل مبادله. اوگرسیچ در چنین شرایطی که فرهنگ کالایی و مصرف‌گرایی به‌شدت در حال تحلیل بردن هویت‌های تاریخی و ارزش‌ها و فرهنگ نخبه است، ادبیات را به مثابه بستری مطرح می‌کند که قابلیت توضیح وضعیت و چرایی شرایط و پشت پرده زمانه را داراست. در این میان به نقش روشنفکران نیز نگاهی انتقادی دارد و آنها را ستاره‌های مروج ابتذال می‌داند، وقتی در مقام یک متفکر، تحلیل‌هایی سطحی و عوام‌گرایانه از اندیشه‌ها و پدیده‌ها عرضه می‌کنند، چراکه امروزه، ابتذال و ساده کردن فریب‌کارانه اندیشه‌ها بازار خوبی پیدا کرده است. او از این رویکرد روشنفکران با عنوان فرسودگی روشنفکری یاد می‌کند. از نظر اوگرسیچ نویسندگان و متفکران امروز در سراسر دنیا فقط و فقط مشغول ساده‌کردن گفتمان‌های عمومی هستند.
 ساده‌کردنی که همیشه با تحریف و انحراف بحث همراه است. کار نویسنده اهل یوگسلاوی به همینجا محدود نمی‌شود، دوبراوکا اوگرسیچ، هرکسی را که در دنیای امروز با کلمات و گفتمان‌های جمعی سروکار دارد مورد مداقه و گاه مواخذه قرار می‌دهد. در این میان او به توییتر و چهره‌های پرطرفدار توییتری اشاره می‌کند که با طنزی سخیف و تنها در یکی دو جمله کوتاه هر رخدادی را به سخیف‌ترین شکل ممکن به مضحکه می‌گیرند و از آن جوک می‌سازند در حالی که گاهی چندده‌هزار نفر دنبال‌کننده دارند.
او آنها را صداهایی معلق و بی‌هویت و مشابه هزارانی دیگر، در دنیای آنلاین می‌داند که در واقعیت چیزی برای گفتن ندارند و همگی از یک صدای محبوب که به صورت جمعی در بستر آنلاین تولید شده تقلید می‌کنند. پیام اصلی اوگرسیچ برای این دسته از نویسندگان و چهره‌های محبوب دنیای آنلاین این است که در مقابل «تقاضا»، مقاومت کنید و هویت خودتان را پیدا کنید و صدای خودتان را. تا از این طریق از «من» به مثابه یک شهروند واقعی، دفاع کرده باشید