«شهر کتاب» قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین برند فروشگاه‌های زنجیره‌ای در حوزه کتاب کشور محسوب می‌شود. مدیرعامل موسسه شهر کتاب در سلسله نشست‌های تخصصی اقتصاد و فرهنگ در سی‌وسومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در غرفه انتشارات «دنیای اقتصاد» به بررسی اوضاع کتاب در ایران و همچنین وضعیت شهر کتاب پرداخت.
مهدی فیروزان عنوان کرد: دو عامل در کسب‌وکار مورد نظر قرار می‌گیرد، یکی حجم ریالی فروش و دیگری حجم تعدادی فروش است. در شهر کتاب، تعداد فروش کاهش نیافته است. البته بدیهی است که با افزایش قیمت کتاب، حجم مالی درآمد کتاب نیز افزایش یافته، هرچند باید به این موضوع توجه کرد که تمام هزینه‌های جانبی نیز به همان نسبت بالا رفته است. فیروزان در ادامه درباره وضعیت فروشگاه‌های شهر کتاب در دوران شیوع کووید-۱۹ عنوان کرد: هیچ یک از فروشگاه‌های ما در دوران کرونا تعطیل نشدند. در زمینه تعداد فروشگاه‌ها نیز جمع ۱۰۰ شعبه شهر کتاب کمتر از گذشته نشده، اما هزینه‌ها افزایش یافته است.
فیروزان در پاسخ به این پرسش که در دوران کرونا چگونه این فروشگاه‌های شهرکتاب حفظ شده‌اند، خاطرنشان کرد: رویکرد اقتصادی شهرکتاب، خرید به‌علاوه لذت و تفریح است. فروشگاه‌های شهرکتاب به غیر از اینکه محل خرید و فروش باشند، در حقیقت محلی برای رفع خستگی هستند. استراتژی دوم فرهنگی ما بر این اساس است که یک سوپرمارکت فرهنگی با محوریت کتاب ایجاد کنیم که قشرهای متنوع سنی، فکری، جنسیتی، اقوام و… را دربربگیرد. آنچه تدوین کرده‌ایم شامل یک خانواده بزرگ ایرانی از جمله پدربزرگ و مادربزرگ، پدر و مادر و فرزندان دختر و پسر، دانشجو، دبیرستانی، دبستانی و پیش‌دبستانی و کودک نورس می‌شود، این خانواده باید بتواند در یک جا تمام نیازهای فرهنگی خود را رفع کند. این استراتژی فکرشده‌ای بود که در ابتدای طرح حذف یارانه‌ها ما به آن رسیدیم، در آن زمان اوضاع اقتصادی جهانی نیز به‌هم ریخته بود. هم‌اکنون باوجود تنوع کالایی شهر کتاب، ۶۰ درصد فروش شهر کتاب، به خود کتاب اختصاص دارد. به عبارتی این‌گونه نبود که اگر ما صنایع دستی، سی‌دی، موسیقی، مجله و … را به فروشگاه‌های شهر کتاب اضافه کردیم، سبب شود مردم از خرید کتاب خود بکاهند.
وی افزود: استراتژی سوم ما این بود که هیچ‌گاه درون تقسیم‌بندی سیاسی و فکری نشویم و همواره بر بالای آن بایستیم و با این رویکرد هر کس با هر فکری، می‌تواند کتاب مورد علاقه خود را در شهر کتاب پیدا کند و در حقیقت گفت‌وگو از درون شهر کتاب به بیرون آغاز می‌شود. همچنین در کافه کتاب‌های شهر کتاب، یک گفت‌وگوی فرهنگی و خانوادگی ایجاد شده است. به علاوه آنکه به موازات هر کالایی که در شهر کتاب وجود دارد، باید زمینه بحث در آن مورد نیز فراهم باشد. برای نمونه یک موسیقی‌دان در مورد اثر خودش ممکن است در شهر کتاب صحبت کند. یا ایام مناسبتی را نیز در نظر گرفته‌ایم، برای نمونه هنر نقالی و پرده‌خوانی را در ایام محرم یا عروسک‌گردانی را در شب مهرگان یا شب یلدا برگزار می‌کنیم. برای تمام این موارد اندیشه کرده‌ایم و به همین دلیل در این ایام قادر شده‌ایم روی پای خود بایستیم. البته به مدد صد مدیر لایق فروشگاه‌ها پیشنهادها از سراسر ایران به ما ارسال شد. باید اذعان کنم که نظر مردم برای ما بسیار مهم به‌شمار می‌رود.
مدیرعامل موسسه شهر کتاب در ادامه یادآور شد: کسب‌وکاری موفق است که از دو حالت خارج نباشد، یا نیازی را برطرف کند یا ارزشی را ایجاد کند. در استارت‌آپ‌ها عنوان می‌شود که ارزش ایجاد کرده و نیاز برطرف می‌شود. در اقتصاد سنتی نیز این ادعا عنوان می‌شود که رفع نیاز می‌کنیم.
فیروزان با اشاره به این موضوع که باید در زمینه کتاب و کتابخوانی تحقیق به عمل آورد، گفت: ما اگر بدانیم در منطقه شمالی در ایران به کتاب‌های تاریخی علاقه‌مند هستند، این داده می‌تواند بسیار ارزشمند قلمداد شود. یا در تهران ما می‌دانیم که مناطق مختلف چه رویکردی نسبت به کتاب دارند، مناطق شرقی تهران به کتاب‌های فکری و دینی، مناطق شمالی به تذکره و تاریخ‌نویسی، مناطق مجیدیه و رسالت به کتاب‌های موفقیت، روان‌شناسی و مشاوره و شهرک غرب بیشتر به رمان علاقه‌مند هستند. این داده‌ها براساس واحدهای تحقیق و توسعه ما جمع‌آوری شده‌اند که بسیار ارزشمند هستند. از این‌رو موضوع پردازش اطلاعات را حتی یک کتاب‌فروش کوچک تا یک فروشگاه بزرگ باید به آن توجه کنند.
به گفته وی، بحران در تمام دنیا وجود دارد، اما موضوع مهم آن است که کتاب‌فروشی با بحران دچار تحول شده است. ما باید از تجربه دنیا استفاده کنیم و از سوی دیگر نیز بخش تحقیق و توسعه داشته باشیم و برای آن هزینه کنیم که با فروش تعداد کتاب این هزینه جبران می‌شود. من بارها در حوزه فرهنگ مشاهده کرده‌ام، زمانی که هزینه کرده‌ایم، قادر به کسب درآمد بیشتر نیز شده‌ایم. فروشگاه‌هایی که شجاعت هزینه کردن داشته باشند، فروش خود را می‌توانند افزایش دهند.
مدیرعامل موسسه شهر کتاب با اشاره به این موضوع که قله بعدی شهر کتاب چیست، عنوان کرد: آن اقتصادی پویا است که زمانی که ذی‌نفعان آن اقتصاد به قله رسیدند، قله بعدی را طراحی کرده باشند تا در این بین فاصله‌ای پیدا نشود که ذی‌نفعان به سراغ رقبای دیگر بروند. ما قله بعدی خود را طراحی کرده‌ایم و از یک سال آینده نیز آن را اجرایی خواهیم کرد.
فیروزان در ادامه خاطرنشان کرد: پس از طراحی شهر کتاب، گذر فرهنگی را طراحی کردیم. در این راستا در مشهد با شورای شهر قبلی گذر فرهنگی را طراحی کردیم. شورای شهر جدید جلوی کار را گرفت و قرارداد آن را به‌هم زد. گذر گلستان مشهد یک گذر قدیمی است که شهر کتاب قادر بود آن منطقه را احیا کند. ما تنها خود را به فروشگاه محدود نکرده‌ایم و در پی یک دنباله فرهنگی هستیم. از این‌رو تحقیق کردیم که چه مشاغلی بهتر است در کنار شهر کتاب ایجاد شود. مشاغل گل‌فروشی یا اسباب‌بازی‌فروشی را طراحی کردیم و براساس تحقیق، گذر فرهنگی را طراحی کرده‌ایم. اگر در این راستا هزینه نکرده بودیم، بدون شک این طرح شکست می‌خورد.
وی درباره گذر فرهنگی مشهد عنوان کرد: در شورای شهر باید شهرسازان و معماران حضور داشته باشند. شورای جدید اعلام کرد ما در مشهد شهروندی به غیر از زائر و مجاور نداریم. یعنی ۸۰ درصد مشهد شهروند ما نیستند؟ با این رویکرد و نگاه، طبیعی است که طرح‌های شهر کتاب را نپذیرند. البته زمانی متوجه پیامدهای این مقاومت‌ها می‌شوند که هشت سال خود را به پایان برسانند و در این میان این فرهنگ است که قربانی می‌شود.
مدیرعامل موسسه شهر کتاب در ادامه عنوان کرد: در حوزه فرهنگ زمانی که علت غلط را حذف می‌کنید، به سرعت نمی‌توانید معلول‌های غلط را حذف کنید، زمانی که معلول غلط را حذف کنید، فرآیند آن بسیار طول می‌کشد، گاهی تغییر یک علت غلط فرهنگی دو نسل طول می‌کشد. بنابراین در حوزه فرهنگ طی ۶۰ سال گذشته، نگاه توسعه‌ای وجود نداشته است. در ۴۰ سال گذشته اقدام به تحول فرهنگی کرده‌ایم، اما درباره آن نیندیشیده‌ایم. در نتیجه علت‌های غلط بسیاری را پایه‌گذاری کرده‌ایم. علت اصلی این موضوع را نیز بی‌سوادی و خودباوری می‌دانم. اینکه آنچه من فکر می‌کنم، درست است، در حقیقت حاصل گفتمانی است که از منبر به مخاطب روی می‌دهد. به عبارت دیگر مونولوگ را تبدیل به گفت‌وگو نکرده‌ایم. این اتفاق در حوزه فرهنگ بسیار چشمگیرتر است. ما در اوایل انقلاب دنیا را یا شرق یا غرب می‌دیدیم و هیچ‌یک از آنها را قبول نداشتیم. ما از تجربه‌های فرهنگی دنیا در حوزه آموزش و حوزه کتاب استفاده نکرده‌ایم. این موضوع به‌صورت ناخودآگاه میراث دست‌اندرکاران صنوف نیز شده است.
فیروزان ادامه داد: صنف اکوسیستم دیجیتال خدمت بزرگی می‌کند که کسب‌وکارهای سنتی را تشویق به اتخاذ روش‌‌های نوآوری می‌کند. بسیاری از هم‌قطارهای ما که میراث اقتصاد سنتی بودند، اگر تا حدی جوان بودند به حوزه استارت‌آپی کشیده شدند. هم‌اکنون سرمایه اصلی که استارت‌آپ‌ها را اداره می‌کند، همان تاجرهای سنتی هستند. وی ادامه داد: باید اذعان کرد که تحول ضروری است و توسعه نه نیابت‌پذیر و نه توقف‌پذیر است. جامعه توسعه‌یافته نویسنده، معلم، قاضی، سیاستمدار و فقیه آن نیز توسعه‌یافته هستند. باید نکته مهمی را به حوزه فرهنگ و حتی دولت یکدست اعلام کنم که اگر امروز ایرادهایی در کسب‌وکارهای ما وجود دارد، معلول پیش‌فرض‌های دیروز ماست. هیچ چیزی منقطع و تصادفی نیست. اگر می‌خواهیم امری را اصلاح کنیم، باید پیش‌فرض‌های غلط خود را تغییر بدهیم. در این راستا نخست باید بپذیریم که پیش‌فرض‌های ما غلط بوده است و درهای نقدپذیری را باز بگذاریم. بنابراین نباید تنها جامعه‌ای ایجاد کنیم که فقط بخشی در آن مثلا فقط استارت‌آپ‌های آن توسعه‌یافته باشد.
وی افزود: در کشور ما در برابر هر امر توسعه‌ای مقاومت صورت می‌گیرد، در برابر ماهواره، فکس، ویدئو، فیدیبو و… مقاومت می‌کنند و پس از مدتی تسلیم می‌شوند. البته این امر تنها دولتی نیست و تا حدی هم ریشه سنتی و صنفی دارد.
مدیرعامل موسسه شهر کتاب با اشاره به این موضوع که از نسل کسب‌وکار سنتی کسانی شانس آورده‌اند که وارد کسب‌وکار نوآوری شده‌اند، یادآور شد: فیدیبو با سرمایه‌گذاری شخصی من به‌صورت آهسته آهسته و حرکت کند آغاز شد، من ریسک حرکت به سمت نوآوری را پذیرفتم. فیدیبو ثابت کرد که می‌توان بازار کتاب جدید ایجاد کرد. کار فیدیبو با طراحی یک جوان شکل گرفت و به این حوزه علاقه‌مند شدم. فیروزان در پایان یادآور شد: من فکر می‌کنم تحول از آن دو گروه است، کسانی که قدرت ریسک کردن دارند و کسانی که دیوانگی ریسک کردن دارند. من این موضوع را در فیدیبو متوجه شدم. در این طرح به جوانان اعتماد کردم و این جوانان باعث تحول شخصی من شدند.
