میانه‌های اردی‌بهشت هرسال برای کتاب‌بازها و اهالی صنعت نشر با نمایشگاه کتاب تعریف می‌شود. برای من هم از همان نوجوانی نمایشگاه کتاب جذابیت بی‌انتهایی داشت. بهترین خاطرات کتابی‌ام هم مربوط به سال‌های برگزاری نمایشگاه کتاب در محل نمایشگاه‌های بین‌المللی تهران بود. چرخ زدن میان کتاب‌ها و بعد بساط کردن روی چمن‌های فضای سبز اطراف و ورق‌زدن کتاب‌ها و گپ‌زدن با حلقهٔ رفقایی که در ساعت مقرر دور زده و خرید کرده از راه می‌رسیدند. نمایشگاه بعداً به مصلا رفت که خوب این حاشیه‌های جذابش کمتر شد. یک سال هم در بیابان‌های اطراف تهران در محوطه نمایشگاهی شهرآفتاب برگزار شد که به قدری دور و سخت بود که دیگر تکرار نشد.
امسال و اگر دقیق‌تر بگوییم این دو سال بعد از آرام‌گرفتن کرونا اما نمایشگاه کتاب تکثری پیدا کرده است که در همهٔ این سال‌ها سابقه نداشته است. موضوع اول این است که خود نمایشگاه در دو بخش مجازی و حضوری برگزار می‌شود و عمدهٔ حمایت‌های مالی وزارت فرهنگ در قالب بن‌های دانشجویی و اهل قلم و مانند اینها در بخش مجازی قابل خرج کردن است. همین پورتال البته در طول سال هم برای موارد مشابه و در تعامل با کتابفروشیها به کار گرفته می‌شود. تا اینجای کار کرونا بخشی از ورودی نمایشگاه کتاب را به حوزهٔ مجازی کشانده است. در نمایشگاه قبلی (سی و سوم) آنطور که برگزارکنندگان اعلام کردند یک میلیون و ۲۰۰ هزار جلد کتاب در بخش مجازی و یک میلیون ۸۰۰ هزار جلد هم در بخش حضوری فروش رفت و بازاری ۲۰۰ میلیاردتومانی شکل گرفت. باید دید امسال با وجود افزایش فشارهای اقتصادی و کاهش حضور ناشران نسبت به قبل و البته افزایش قیمت کتاب نسبت به سال قبل این عددها چقدر جابه‌جا می‌شوند.
نکتهٔ دیگری که نمایشگاه امسال با خود داشت، حضور کتاب‌فروش‌ها بود. البته من در مراجعهٔ حضوری فرصت نکردم غرفه‌هایی که به کتابفروشیها اختصاص داشت را ببینم اما وارد شدن کتابفروشیها به نمایشگاهی که سال‌هاست محملی برای دور زدن زنجیرهٔ صنعت نشر تبدیل شده هم ایده‌ای است که باید بعد از نمایشگاه دربارهٔ خوب و بد آن قضاوت کرد. هرچند که تا جایی که دیدم بسیاری از کتابفروشیهای مستقل و صاحب اسم و رسم در این بخش حضور نیافته بودند. حضور کتابفروشیها پیش از این نیز البته با استقبالی نسبتاً محدود در سایت مجازی خانهٔ کتاب که بن‌های حمایتی کتاب را عرضه می‌کند آزموده شده بود.
نمایشگاه کتاب امسال البته در بخش حضوری غایبان بیشتری نسبت به گذشته داشت و شمار زیادی از ناشران پیش رو و راهبر بازار قید حضور در نمایشگاه را زده بودند و به مسیرهای جایگزین بسنده کرده بودند. این مسیرهای جایگزین در دو سه سال اخیر به مرور جای خود را در بازار کتاب باز کرده‌اند و رقیبی جدی برای صدای رسمی حوزهٔ نشر شده‌اند.
مارکت‌پلیس‌ها اولین میزبان نمایشگاه‌های آلترناتیو
امسال در کنار نمایشگاه مجازی کتاب، بازارگاه (مارکت‌پلیس) دیجیکالا هم یک نمایشگاه مجازی برگزار کرد. دیجیکالا چندسالی است که بستر مناسبی را در اختیار کتاب‌فروش‌ها و پخش‌‌های کتاب قرارداده تا با استفاده از ظرفیت گستردهٔ حضور مردم در دیجیکالا، کتاب و کالاهای فرهنگی را عرضه کنند. عدد و رقم‌هایی که دیجیکالا از گردش کار بخش کتابش ارائه می‌دهد هم البته قابل توجه است و موفقیت زیادی را نشان می‌دهد. هرچند بازیگران سنتی صنعت نشر این میزان فروش را همچنان خارج از چرخهٔ نشر می‌دانند اما اتکای دیجیکالا به فروشگاه‌های کتاب (به عنوان تأمین‌کنندهٔ کتاب) سبب شده برخلاف نمایشگاه کتاب طیف وسیع‌تری از ناشران کتابشان در دسترس باشد. نقد اصلی به دیجیکالا البته تخفیف‌های زیادی که فروشندگان کتاب در این بستر بر روی هرجلد ارائه می‌دهند، موضوع اصلی نقدی است که به دیجیکالا در این سال‌ها وارد شده است. این تخفیف‌ها برآمده از اقتضائات بازار نشر نیست و عمدتاً این شرکت متهم است که به ناشران و فروشندگان کتاب‌سازی است که کارشان فروش کپی‌های ترجمهٔ ناشران مطرح با نام مترجمان گمنام و با سروشکلی مشابه ترجمهٔ اصلی و به نوعی بازاردزدی است. واقعیت این است که این دست ناشران که عمدهٔ کار آن‌ها را در بساطی‌های نزدیک ایستگاه‌های مترو می‌توانیم بیابیم، حجم عمده‌ای تولیدِ غیراصل دارند و دیجیکالا خواسته یا ناخواسته مخصوصاً با توجه به اینکه اولویتش ارائهٔ تخفیف‌های قابل توجه است ناشران اصلی و صاحبان اثر را که حاشیه‌ٔ سود مشخص و محدودی دارند از فرآیند خرید و فروش کتاب کنار می‌گذارند.
البته امسال به جز دیجیکالا، رقیب آن از خانواده اسنپ، یعنی اسنپ‌شاپ هم با سازوکاری مشابه دیجیکالا نمایشگاهی آنلاین با شمار محدودی کتاب با تخفیف‌های ۱۰ تا ۷۰ درصدی برپا کرده است. نکته جالب اینجاست که پروموشن‌ها و تخفیف‌های غیرمتعارف معمولاً متکی بر کتاب‌های پرفروش بازار هستند.
فعال‌شدن سایر بازیگران صنعت نشر
در سال‌های کرونا فروش آنلاین به طور کلی رونق بسیاری گرفت. سرویس‌های خدماتی آنلاین مثل اسنپ به عنوان واسطی میان تأمین‌کننده‌های خُرد و مصرف‌کننده‌ها بروبیای زیادی پیدا کردند و در عین حال بسیاری از کسب‌وکارها با اتکای به صفحات اینستاگرامی یا کانال تلگرامی و همچنین وب‌سایت‌های اختصاصی اقدام به فروش کالا کردند. راهی به جز فضای مجازی پیش روی مردم در هر دو سوی بازار نمانده بود. کرونا امروز که این متن را می‌نویسم رسماً دیگر یک همه‌گیری جهانی نیست و روزهای پراسترس آن تمام شده است اما مهمترین میراث آن یعنی فرهنگ خرید آنلاین برجای مانده است. به همین دلیل در دورهٔ برگزاری نمایشگاه، فروشگاه‌های کتاب آنلاین، برنامه‌های فروش ویژه همراه با تخفیف یا ارسال رایگان دارند. این فروشگاه‌ها به دلیل استقلال نسبی در سیاست‌گذاری تأمین و فروش کتاب، طیف گسترده‌تری از کتاب‌ها و ناشران را نیز پوشش می‌دهند. برخی از این فروشگاه‌ها متعلق به شرکت‌های پخش کتاب هستند که با توجه به همین موضوع امکان ارائه تخفیف بیشتر همراه با طیف گسترده‌تری از کتاب‌ها را دارند و برخی دیگر متعلق به ناشران یا کتابفروشیها هستند که دستشان برای ارائه تخفیف بسته‌تر است.
علاوه بر این، امسال همزمان با نمایشگاه کتاب، شاهد ابتکار دیگری هم بودیم که آنلاین نیست و مبتنی بر همان تجربهٔ سنتی و جذاب فروش حضوری و همراه با گردش در کتاب‌فروشی است. قبلاً هم کتابفروشیها در این ایام اقدامات مشابهی داشتند. امسال هم شماری از کتابفروشیهای مستقل تهرانی با همکاری ناشرانی که در نمایشگاه حضور مستقیم ندارند، برنامه‌هایی مشترک برای فروش ویژه تدارک دیدند. هرچند دامنهٔ این ابتکار گسترده نیست اما به هرحال ابتکاری است که دو بازوی صنعت نشر یعنی تولیدکننده و عرضه‌کنندهٔ نهایی برای مقابله با کاهش فروش در روزهای نمایشگاه به کار بسته‌اند و باید منتظر ماند و بازخورد این همکاری را دید.
رویدادهای ده روز پایانی اردی‌بهشت ماه از حال و هوای نمایشگاه‌گردی حضوری به مجموعه‌ای از رویدادهای کتاب‌محور در فضای مجازی و آنلاین تبدیل شده است و دامنهٔ نمایشگاه به همهٔ فضاهای فیزیکی و مجازی حوزهٔ نشر کشیده شده است به گونه‌ای که شاید بتوان گفت فقط نمایشگاه کتاب نداریم بلکه نمایشگا‌ه‌هایی از کتاب‌ها برپا هستند که هرکدام تلاش می‌کنند سهم بیشتری از خریدهای نمایشگاهی را که به طور سنتی در اردیبهشت‌ماه شاهدشان بودیم به دست آوردند.
{نویسنده: پدرام الوندی}
برچسب‌ها:دیجیکالا, شهرکتاب آنلاین, طاقچه, فیدیبو, نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران
