هیچ‌یک از کارهای سینمایی برای من آسان نبود

کتاب «تئاتر و سینمای آربی اُوانسیان» با  » با پیش‌گفتاری از پیتر بروک و تألیف و پژوهش مجید لشکری، که در سال ۹۳ از سوی انتشارات روزنه منتشر گردید در این مراسم مورد نقد و بررسی قرار گرفت و هنرمندانی نظیر لیلی گلستان، محمد رحمانیان، حمید امجد، علیرضا خمسه، محمود عزیزی و ... در این آیین حضور داشتند.

در این نشست مجید لشگری به عنوان مؤلف و گردآورنده این کتاب و آربی اُوانسیان نمایش نامه نویس و کارگردان سینما و تئاتر به پرسش‌های خبرنگاران در خصوص کتاب پاسخ دادند.

در بخشی از این مراسم مجید امجد؛ نمایش نامه نویس، فیلمنامه نویس و پژوهشگر و کارگردان تئاتر در خصوص تفاوت سینما و تئاتر مطرح کرد که تئاتر هنری است که بعد از اجرا دچار غیاب می‌شود و بر خلاف سینما دوباره نمی‌توان به آن رجوع کرد.  بنابراین هرکتابی وقتی صرفاً درباره اجرای تئاتر است، خود به خود حاوی مضمون غیاب خواهد شد.  به علاوه کتاب به نحو دیگری حاوی غیاب دیگری نیز هست؛ غیاب کسی که او را بر روی صحنه ندیده‌ایم و سه، چهار دهه که بخش بزرگی از دوران شکفتگی حرفه ای او بوده، غایب بوده است. در نتیجه این کتاب سرشار از غیاب است و پر از اطلاعاتی است که در بهترین حالت برای ما نوستالژیک است.

حال پرسش جدی این است که آیا این فرصت و امکان وجود نداشت که این کتاب با حضور خود جمع آوری شود؟ در حال حاضر این کتاب جمع آمده اطلاعاتی است به قلم مجید لشگری و زبان آربی اُوانسیان. البته گدآوردن این اطلاعات کار بسیار ارزشمندی است اما شاید اگر در سرزمین دیگری بودیم این امر وظیفه نهادهایی بود که این اطلاعات را بایگانی کنند. به هر طریق فقدان این حضور در کتاب احساس می‌شود. شاید کتاب می‌توانست گفت و گویی باشد با آربی اُوانسیان، آیا می‌توان بعد از این منتظر جلد سومی باشیم شامل گفت و گو با آربی اُوانسیان؟

اُوانسیان در پاسخ به این پرسش بیان داشت: تئاتر از آغاز پیدایش خود تا به امروز مانند رؤیایی می‌ماند که قرار نیست جایی عیناً ثبت شود، اساساً خاصیت تئاتر همین است. اگر تئاتر ارزشمند باشد به همراه خود چیزی دارد که در ذهن مخاطب خواهد ماند. در واقع ما نمی‌توانیم اثر تئاتر را به صورت تاریخی و ثبت شده ببینیم و قرار هم نیست اینگونه باشد اما یک اثر سینمایی به هر ترتیب مدت زمانی می‌ماند و در مجلات، نقدهای سینمایی و ... انعکاس خواهد داشت.

اما به طور کلی به جرأت می‌توان گفت مجید لشگری در این کتاب برای نخستین بار است در حوزه پژوهشگری در ایران سوالاتی که مطرح می‌شود برای این است که به یکباره جدیتِ یک امر را مطرح کند. تاکنون چندین جلد کتاب در خصوص تاریخ سینمای ایران نوشته شده است اما در باهر فیلم «چشمه» تنها یک سطر نوشته شده، در حالی که این فیلم اولین فیلم رسمی ایران در اولین جشنواره تهران بوده است. حتی از نظر تاریخی نیز یک انکار کامل صورت گرفته است.  باید توجه داشت که در حوزه پژوهشگری صداقت بسیار حائز اهمیت بوده و واقعیت‌ها را نباید غربال کرد.

مجید لشگری نیز در ادامه این مطلب افزود: آنچه که در حال حاضر به عنوان کتابی دو جلدی ملاحظه می‌کنید، به نظر من سطحی ناتمام است و اگر بخواهم بازهم در این زمینه فعالیت کنم صد در صد مطالبی دیگری و در سطح دیگری اضافه خواهم کرد.

دلیل اینگونه بودنِ شکل و فرم کتاب، همانگونه که شما نیز اشاره کردید به دلیل کمبود منابع گردآوری شده به ویژه در حوزه تئاتر بوده است. البته به طور کلی من فکر نمی‌کنم که این کتاب صرفاً جمع آوری بوده و حضوری درش نیست. چرا که اگر کتاب را از ابتدا بخوانیم، اولین دیدار گویای نخستین دیدار من با آربی است. به علاوه برخی از پانویس‌هایی که ذیل گفت و گوه است تماماً تماس‌های تلفنی من با آربی است. بنابراین اینگونه نیست که آربی در این کتاب حضور نداشته باشد.

در ادامه محمد رحمانیان؛ نمایش نامه نویس، کارگردان و مدرس تئاتر با ابراز خشنودی از گردآمدن کتابی در رابطه با فیلمسازی صاحب سبک چون آربی اُوانسیان؛ پرسشی را در باب انسجام درونی کتاب از لحاظ ویراستاری مطرح کرد.

لشگری در پاسخ گفت: در خصوص تاریخ‌های ذکر شده در کتاب باید گفت که نزدیک به چهل بار آن‌ها را با آربی چک کردم. در خصوص تکرارها نیز باید گفت که در برخی موارد سؤالات تکراری وجود دارد؛ در واقع تکرار سؤال‌های یکسان از افراد مختلف. این تکرارها به عمد بوده، در واقع در خصوص مواردی بود که حس کردم افراد مختلف در باره آن‌ها متفق القول نیستند.

 اُوانسیان نیز در زمینه تاریخ‌های ذکر شده در کتاب گفت: اساساً تبدیل تاریخ میلادی به شمسی این اشکال را ایجاد می‌کند که رخداد در چه ماهی روی داده است.

در بخشی از این نشست پرسشی مطرح گردید در خصوص دوبله و صداگذاری فیلم. اُوانسیان در این خصوص گفت: در آن زمان اساساً هیچ فیلمی سر صحنه صدابرداری نمی‌شد به غیر از فیلم «خشت و آینه» ابراهیم گلستان. به عنوان مثال در فیلم «چشمه» تنها پرویز پورحسینی با صدای خوش صحبت کرد.

در ادامه آربی اُوانسیان در خصوص سینمای مستند و فعالیتش در آن زمینه گفت: بر سر تمامی قدم‌های من در سینما، چه مستند و چه داستانی سنگ بوده است به هر طریق هیچ کدام از کارهای سینمایی برای من آسان نبوده است.

در پایان مراسم آخرین پرسش در خصوص کارگاه نمایش و جایگاه آن در سیر تحولی تئاتر ایران مطرح شد که اُوانسیان در این باب بیان داشت:

پیدایش کارگاه نمایش نتیجه یک نیاز بود. می‌توان گفت کارگاه نمایش در کمال سادگی و در اتاق شاهین سرکیسیان ایجاد شد اما در آن روزها کسی به فکر کارگاه نمایش نبود. به تدریج فعالیت‌های گوناگون در این زمینه شکل گرفت؛ اداره تئاتر، فرهنگ و هنر، گروه‌های تئاتری ثابت و ... تشکیل شدند. اما این روند به جای آنکه تحول ایجاد کند منجر به نوعی محدودیت شد و عده ای که مستقیماً به این گروه ربط نداشتند نمی‌توانستند راه را ادامه دهند. در این میان عده ای بودند که متوجه شدند حرکت‌های اتفاقی که فضای حرفه ای تئاتر آن زمان آن‌ها را جدی نمی‌گرفت نیاز به جایگاهی برای نمود دارند، به همین سبب محیطی ایجاد شد که در آن، کارها خودشان را پیدا کنند؛ به این صورت کارگاه با کم‌ترین کمک‌ها ایجاد و قدم به قدم و به تدریج شکل گرفت. در نتیجه مسیر کار جوابگوی رشدی بود که در کارگاه اتفاق می‌افتاد و با برنامه و هدفمند بود.

گفتنی است آربی اُوانسیان؛ نمایش نامه نویس و کارگردان صاحب سبک تئاتر، مابین سال‌های ۱۳۴۸تا ۱۳۵۳در مدرسه عالی رادیو و تلویزیون ملی ایران به تدریس تجزیه و تحلیل و زیبایی‌شناسی فیلم می‌پرداخت و در سال‌های ۱۳۵۱تا ۱۳۵۲ نیز در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران، کارگردانی و بازیگری تئاتر تدریس می‌کرد. از سال ۱۳۴۸در تأسیس و مدیریت کارگاه نمایش همکاری داشت و در طول ۱۲سال فعالیت کارگاه نمایش، آربی آوانسیان به عنوان یکی از کارگردان‌های صاحب‌نام از تجربه‌های جدید در زمینهنمایش‌نامه‌نویسی و کارگردانی استقبال کرده، و می‌توان او را پدیدآورندهراه‌کارهای تجربی در حوزه کارگردانی تئاتر در ایران به شمار آورد.