دوشنبه، ۱۷ اردیبهشت ۱۴۰۳
«تفکر فلسفی در جهان اسلام با کِندی آغاز می‌شود و او را می‌توان پایه‌گذار فلسفه اسلامی‌دانست.» جمله فوق چکیده مباحثی بود که در نشست هفتگی بخش فرهنگی موسسه شهر کتاب توسط دکتر سیدمحمود یوسف‌ثانی، مترجم مجموعه رسائل فلسفی کِندی مطرح شد.
«ابویوسف یعقوب بن اسحاق کِندی در زمان خلافت هارون متولد شد و تا لحظه مرگ حکومت پنج خلیفه عباسی را تجربه کرد. او که نخستین فیلسوف مسلمان و نخستین فیلسوف عرب محسوب می‌شود، نقطه عزیمت تفکر فلسفی جهان اسلام است. تلاش وی در ترجمه متون فلسفی و علمی یونانی و سریانی به زبان عربی و همت استثنائی‌اش در عرضه اصطلاحات پیچیده معادل، جایگاهی بی‌بدیل را برایش در تاریخ تفکر اسلامی رقم زده است.»
یوسف‌ثانی، عضو هیات عملی موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه با بیان آنچه گذشت، حکایت زندگی و کارنامه کندی را چنین بازگفت: «کندی شخصیتی است جامع‌الاطراف و دائره‌المعارفی از سنخ بزرگان فلسفه اسلامی. او در بصره به دنیا آمده، به کوفه رفته و سپس در بغداد ساکن شده بود. کندی به قبیله کنده تعلق داشت و خاندانش جزو اشراف وقت بودند. همین تمکن مالی به او امکان داد تا به حمایت مالی از مترجمان بپردازد و نیز با اخذ کمک‌های مالی از خلیفه، حلقه‌ای از مترجمان را سامان دهد تا کار ترجمه متون مربوط به فلسفه، پژشکی، هندسه، نجوم، فلکیات و... را از زبان‌های یونانی وسریانی آغاز کنند. اوج کاری او با دوران خلافت مامون مصادف بود که تا پایان خلافت معتصم نیز ادامه یافت، اما آغاز خلافت متوکل شروع افول تلاش‌های او به حساب می‌آید.»
کندی، اولین آفرینشگر اصطلاحات فلسفی در دنیای اسلام
مترجم کتاب مجموعه رسائل فلسفی کندی، در ادامه سخنانش به نقش زبان در تفکر اشاره کرد و گفت: «امروز نقش و جایگاه زبان در تفکر به خوبی مشخص شده و وابستگی آفرینش فکری به زبان امری است بدیهی. از همین رو داشتن یک زبان شسته، رفته و مفهوم‌پرداز می‌تواند به عنوان کمکی بزرگ در خدمت خلاقیت فکر فلسفی قرار بگیرد. در زمان کندی به جز برخی متفکران معتزله که درباره بعضی آراء کلامی اظهار نظر کرده بودند، فکر فلسفی، زبان فلسفی و مفهوم‌پردازی مذهبی در جهان اسلام به وجود نیامده بود. مترجمان وقت نیز فقط مترجم بودند و فاقد توانایی خلق اصطلاحات معادل برای مفاهیم فلسفی. این مترجمان نیاز به شخصی داشتند که بتواند با ساخت اصطلاحات جانشین، به تنقیح ترجمه‌های‌شان بپردازد و کندی علاوه بر تامین مالی مترجمان، وظیفه تنقیح آثار را هم بر عهده داشت. او با موفقیت بالایی توانست اصطلاحاتی بیافریند که به راحتی در بافت کلام مذهبی جای می‌گرفتند.»
یوسف‌ثانی سپس به جایگاه کندی در ساختن زبان فلسفی عربی، اسلامی اشاره کرد و افزود: «کندی موقعی اقدام به این کار کرده بود که زبان عربی از جنبه استدلالی و منطقی بی‌بهره بود. وی برخی اصطلاحات را از زبان عربی گرفته و با تغییراتی در معانی جدید به کار برده، برخی را از زبان‌های دیگر مثل فارسی اخذ کرده و برخی را هم از زبان یونانی و حتی سریانی وام گرفته و همه را وارد زبان علمی و فلسفی اسلامی کرده است. مهم‌ترین اثری که زیر نظر او و با تنقیح وی ترجمه شده اثر فلوتین یونانی است که در واقع اولین مرجع آشنایی مسلمانان با افلاطون و ارسطو و حکمای اسکندرانی و نوافلاطونیان شمرده می‌شود. به نظر می‌رسد ابن سینا هم در زبان و بیان فخیم و پرطنطنه خود متاثر از زبان و بیان کندی باشد.»
جنبه‌های دیگر کارنامه کندی
عضو هیات عملی موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه، علاوه بر گردآوری مترجمان و حمایت مالی از آنها و ساخت اصطلاحات فلسفی، نگارش نخستین رساله فلسفی جهان اسلام را هم جزو کارنامه کندی معرفی کرد و گفت: «او اولین مسلمانی است که برای نوشتن یک رساله فلسفی دست به قلم برده. متکلمین اسلامی پیشتر چیزهایی نوشته بودند، اما آنها را در رده گفتارهای کلامی می‌توان قرار داد، نه متون فلسفی. از دیگر سو کندی تفکر و رسالات خود را فقط به یک بعد فلسفه محدود نکرده و در مورد تمام آنچه در مقطع حیات وی به عنوان فلسفه شناخته می‌شد دست به تولید رساله زده است. ملاصدرا در چند جا مطالبی را از کندی نقل می‌کند و ابن‌سینا هم اگرچه نام وی را نبرده، از تعبیری استفاده کرده که خواجه نصیر آن را اشاره‌ای به آراء کندی دانسته است.»
«علاوه بر آنچه ذکر شد، کندی اولین مسلمانی است که شروع به قاموس‌نگاری فلسفی یا همان گردآوری و تشریح اصطلاحات فلسفی با کمک زبان فلسفی کرده.» مترجم رسائل فلسفی کندی مطلب بالا را گفت و تاکید کرد: «کار دیگر و مهم کندی در تاریخ تفکر اسلامی طرح بحث وفاق دین و عقل یا وفاق فلسفه و دین به حساب می‌آید. به نحو متمرکز و اصولی، پیش از وی کسی به این وضوح مقوله یادشده را پیش نکشیده بود. او مبانی فلسفی را مستقر می‌کند تا سرانجام نتیجه بگیرد آنچه غایت عقل است، غایت دین نیز محسوب می‌شود و هر دوی اینها به یک حقیقت اشاره دارند. کندی نقطه شروع بحث دامنه‌داری است که پیرامون این موضوع در فلسفه اسلامی درگرفته و جریان دارد. علاوه بر همه مواردی که گفته شد کندی از جنبه دیگری نیز در تاریخ تفکر اسلامی می‌درخشد: او نخستین کسی است که در تاریخ تفکر اسلامی تفسیر فلسفی بر قرآن نوشته. تفسیر فلسفی قرآن نیز به معنای دقیق کلمه از کندی سرچشمه گرفته و بعدها توسط ابن سینا ادامه می‌یابد.»
کارنامه قلمی کندی
«کندی فقط فیلسوف و مفهوم‌پرداز فلسفی نبود، بلکه در ریاضی، موسیقی، هندسه، طب، اقلیم‌شناسی، نجوم، کیمیا و... هم فردی مطلع بوده و در همه عرصه‌های مذکور اقدام به رساله‌نویسی کرده است. ابن‌ندیم و دیگران آثار او را در 16 دسته کلی طبقه‌بندی کرده‌اند و در منابع تاریخی تعداد رساله‌های وی تا 280 عنوان نیز ذکر شده است. بر اساس اطلاعات موجود تاکنون 46 رساله از رساله‌های کندی پیدا و چاپ شده که تعداد 25 رساله از این میان به مباحث فلسفی اختصاص دارد.» این پژوهشگر فلسفه و کلام اسلامی در ادامه گفتار خود با بیان اطلاعات فوق افزود: «تقدم در شناخت آثار کندی نیز با غربی‌ها بوده. تا سال 1932 جهان اسلام از وجود آثار قلمی کندی بی‌خبر بود. در آن سال ریتر، خاورشناس معروف آلمانی و همکارانش مجموعه‌ای از رسائل خطی کندی را در کتابخانه ایاصوفیای استانبول کشف کردند که در این مجموعه 29 رساله از مجموع رساله‌های این متفکر اسلامی موجود است.»
یوسف‌ثانی به وضعیت پیش آمده در دوران زمامداری متوکل برای کندی هم اشاره کرد و گفت: «خلاف معتصم که جزو خلفای عقلی‌مسلک بود، متوکل، جانشین او، در رده ظاهری‌‌مسلک‌ها قرار داشت. با روی کار آمدن متوکل فضای حمایت از علوم عقلی به یکباره فروکش کرد و کندی نیز به مقدار زیادی از دستگاه خلافت فاصله گرفت. در همان مقطع بدگویی دونفر از خاندان بنی‌موسی از کندی در نزد خلیفه، سبب بازداشت و تحمل ضربات شلاق توسط وی شد. این دو نفر از خلیفه می‌خواهند تا کتابخانه کندی نیز به بصره منتقل شود. البته این کتاب‌های سرانجام به دست کندی رسید، اما گمان می‌رود در این نقل و انتقال برخی از آثار گم شده باشد. در همین مقدار آثار باقی مانده از نوشته‌های وی هم نشانه‌های عظمت یک فیلسوف پیدا است؛ فیلسوفی که در ابتدای حرکت فلسفی عالم اسلام قرار دارد.»
در ابتدای این نشست، علی‌اصغر محمدخانی، معاونت فرهنگی موسسه شهر کتاب و دبیر پیشین شورای گسترش زبان فارسی با ارائه اطلاعاتی درباره کندی گفت: «کندی اولین و تنها فیلسوف عرب تاریخ فلسفه اسلامی است. پیشتر در ایران فقط در کتاب‌های تاریخ فلسفه به کندی اشاره شده و تاکنون اثری به صورت مستقیم و مستقل از وی به فارسی ترجمه نشده بود. کتاب مجموعه رسائل فلسفی کندی که انتشارات علمی، فرهنگی اقدام به چاپ کرده از این نظر منبعی مهم و در حال حاظر بی‌نظیر درباره کندی در زبان فارسی به حساب می‌آید.»
نشانی: تهران، خیابان شهید بهشتی، خیابان شهید احمدقصیر (بخارست)، نبش کوچه‌ی سوم، پلاک ۸
تلفن: ۸۸۷۲۳۳۱۶ - ۸۸۷۱۷۴۵۸
دورنگار: ۸۸۷۱۹۲۳۲
تمام محتوای این سایت تحت مجوز بین‌المللی «کریتیو کامنز ۴» منتشر می‌شود.
