آموزش زبان‌های ایرانی در کنار زبان ملی ضروری است

اعتماد: زبان فارسی به عنوان یکی از زبان‌های کلاسیک و زنده دنیا، در طول تاریخ در دایره دیگر زبان‌های خویشاوندش نقش میانجی داشته و از این جهت همواره در حوزه زبان‌شناسی بحث‌برانگیز بوده است. بحث‌های گسترده زبانی در این باره شکل گرفته که گاه با حواشی سیاسی هم همراه بوده است. ارتباط و تعامل تاریخی و ساختاری زبان فارسی با دیگر زبان‌های ایرانی و تاثیر این زبان‌ها بر هم گاه در دست‌انداز موانع سیاسی و تعصباتِ غیرکارشناسی و بی‌جا افتاده است. در این باره سراغ دکتر فاطمه عظیمی‌فرد، زبان‌شناس و استاد دانشگاه رفتیم و پرسش‌هایی در باب ارتباط فارسی و سایر زبان‌های ایرانی با او مطرح کردیم. «فرهنگ توصیفی نشانه‌شناسی» ازجمله آثار تالیفی و «جعبه ابزار تحلیل گفتمان» از ترجمه‌های این دانش‌آموخته دکترای زبان‌شناسی است. دکتر عظیمی‌فرد مقاله‌های علمی پژوهشی بسیاری هم منتشر کرده که از آن جمله می‌توان به «نشانه‌شناسی خبر در تلویزیون» به همراه دکتر فرزان سجودی اشاره کرد. او همچنین مقالات «دستاورد سیدابوالقاسم انجوی شیرازی»، «تاثیر تصویر در کمک به یادگیری فارسی به عنوان زبان دوم»، «بررسی میزان کاربرد تصویر در کتاب‌های آموزش زبان فارسی»، «نگاهی به مطالعات ژیلبرت لازار...» و... اشاره کرد. دکتر عظیمی‌فرد به تازگی به عضویت شورای راهبردی دفتر پاسداشت زبان فارسی حوزه هنری هم درآمده است. این گفت‌وگو از سوی آن دفتر انجام شده و دراختیار روزنامه اعتماد قرار گرفته است.

   ضمن تشکر از شما به خاطر شرکت در این گفت‌وگو لطفا در ابتدا از ارتباط تاریخی و دیرینه زبان فارسی با دیگر زبان‌های ایرانی و تاثیر و تاثرات این زبان‌ها بر هم بگویید.
زبان فارسی جزو خانواده بزرگ زبان‌های هند و اروپایی و یکی از شاخه‌های زبان‌های هند و ایرانی است. زبان فارسی امروز دنباله زبان فارسی میانه و فارسی میانه نیز دنباله زبان فارسی باستان است. زبان‌های ایرانی از بازسازی زبان ایرانی آغازین -یا باستان- حاصل شده‌اند. زبان‌های ایرانی که امروز در نقاط مختلف کشور صحبت می‌شوند، متعلق به دوره ایرانی نو هستند. این دوره نیز مانند دوره ایرانی میانه به ایرانی غربی و شرقی تقسیم می‌شوند. اکثر زبان‌ها و گویش‌هایی که اکنون در کشور صحبت می‌شوند به ایرانی نوی غربی تعلق دارند. به‌طور طبیعی زبان‌هایی که در جغرافیای مشترک تکلم می‌شوند بر هم تاثیر می‌گذارند. درمورد زبان فارسی و دیگر زبان‌ها و گویش‌های ایرانی نیز این مساله صادق است.
   زبان فارسی به لحاظ ریشه‌های تاریخی و ارتباط ساختاری و دستوری چه نسبتی با دیگر زبان‌های ایرانی دارد؟ و اینکه پیشنهادهای شما برای ایجاد تعامل، هم‌افزایی و همگرایی زبان فارسی با دیگر زبان‌های ایرانی چیست؟
این بحثی بسیار فنی است و به اختصار نمی‌توان به آن پاسخ داد. در کتاب دو جلدی «راهنمای زبان‌های ایرانی» به تفصیل درمورد سه دوره زبان فارسی و ویژگی‌های زبان‌های هر دوره بحث شده است؛ اما از منظر زبان‌شناسی درمورد زبان‌ها نسخه تجویزی نمی‌توان پیشنهاد کرد. البته برای افزایش دانش زبانی و حفظ زبان‌ها می‌توان برنامه‌ریزی کرد و در اساس برنامه‌ریزی زبان همین وظیفه را دارد. برنامه‌ریزی زبانی به هر نوع دستکاری یا دخالت آگاهانه گفته می‌شود که از طرف دولت یا سازمان‌هایی که از حمایت دولت برخوردارند در ساخت و کاربرد زبان در یک جامعه اعمال می‌شود. فرهنگستان زبان فارسی و سازمان میراث فرهنگی هم‌اکنون در این زمینه فعالیت می‌کنند. معتقدم بخشی که کمتر به آن پرداخته شده است، افزایش دانش عمومی در مورد زبان فارسی و دیگر زبان‌های ایرانی است و باید نهادهای مختلف به ویژه رسانه‌ها در این زمینه فعالیت کنند. 
   تقویت زبان‌های بومی یا محلی ایرانی از طُرُق گوناگون همچون آموزش و تقویت رسانه‌ای آنها موضوع مهمی است که البته گاهی مخالفانی دارد. شما در این زمینه چه نظری دارید؟ چرا بعضی‌ها آموزش این زبان‌ها را تهدیدی برای زبان فارسی می‌دانند؟
آموزش زبان‌های بومی و محلی ایرانی به هیچ عنوان تهدیدی برای زبان فارسی نیست؛ اصل پانزدهم فصل دوم قانون اساسی به‌صراحت کاربرد زبان‌های محلی و قومی در مطبوعات و رسانه‌های گروهی و تدریس ادبیات آنها در مدارس در کنار زبان فارسی را آزاد دانسته است. بی‌شک آموزش زبان‌های ایرانی در کنار زبان فارسی به عنوان زبان ملی ضروری است. از منظر زبان‌شناسی، حفظ زبان‌ها که با فرهنگ پیوند دارد بسیار اهمیت دارد. از این‌رو، طی بیش از نیم قرنی که از آموزش دانشگاهی رشته زبان‌شناسی می‌گذرد، رساله‌های متعددی در حوزه گویش به رشته تحریر درآمده است. در اساس رشته آموزش زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان در سطح دکترا و ارشد زبان‌شناسی باتوجه به رنگین‌کمان گویشی کشور و ضرورت توجه به زبان فارسی در داخل کشور، در کنار آموزش بین‌المللی آن تاسیس شده است. درمورد آموزش زبان فارسی به این نکته توجه می‌شود که زبان فارسی هدف یادگیری است یا ابزار یادگیری.
   به نظر شما، برخورد با دیگر زبان‌های ایرانی در جغرافیای امروز ایران به چه نحوی باید صورت گیرد تا با زبان فارسی در تعامل باشد؟
در معرفی زبان فارسی به عنوان زبان ملی و زبان رسمی کم‌کاری صورت گرفته است. باید در این حوزه کار رسانه‌ای شود. راه‌اندازی شبکه‌های استانی با توجه به اهمیت زبان‌های ایرانی صورت گرفته است. از ظرفیت این شبکه‌ها در تعامل با زبان ملی بیشتر باید بهره گرفت.
   چالش‌های امروزه زبان فارسی با دیگر زبان‌های ایرانی چیست و اگر بخواهید به آسیب‌شناسی در این خصوص بپردازید، چه مواردی مدنظرتان است؟
باید توجه داشت موضوع هویت و زبان به عنوان یکی از مولفه‌های اصلی آن در کنار مباحث مهمی مثل تاریخ و فرهنگ، ارتباط وسیعی با احساس گویش و روان دارد. برنامه‌ریزی‌های زبانی برای تقویت و حفظ زبان فارسی باید به گونه‌ای باشد که این موضوع مهم مدنظر قرار گیرد. به باور من مهم‌ترین چالش، احترام و توجه به احساس گویشوران غیرفارسی‌زبان است که در این حوزه غفلت شده است.
   به نظر شما مسوولیت و عملکرد موسسات مربوط به زبان فارسی درخصوص زبان‌های بومی و محلی ایرانی چیست و باید متوجه چه نکاتی باشد؟
به شکل رسمی سال‌هاست فرهنگستان زبان فارسی و سازمان میراث فرهنگی برای ثبت و ضبط زبان‌های ایرانی تلاش می‌کنند. در عصر حاضر و با گسترش فضای مجازی، مسائل زبانی پیچیده‌تر و چندوجهی‌تر شده‌اند، به همین خاطر، باید به این موضوع در برنامه‌ریزی‌ها بیشتر توجه شود.
   عملکرد صدا و سیما را در ارتباط با مساله زبان‌فارسی چگونه می‌بینید؟
سازمان صدا و سیما از سال‌ها قبل به مساله زبان فارسی توجه داشته است. این دغدغه در اوایل دهه هفتاد منجر به تشکیل «شورای عالی ویرایش سازمان» شد و تلاش‌هایی برای معیارسازی زبان در بخش خبر و رادیو صورت گرفت. از دهه هشتاد پژوهش‌های زبانی در گروه زبان و رسانه آغاز شده است. در این گروه ضمن آسیب‌شناسی کاربرد زبان در رادیو و تلویزیون، پژوهش‌های بنیادی همچون شناسایی ویژگی‌های زبان رسانه یا بازسازی زبان گفتار در دوره‌های مختلف تاریخ ایران انجام گرفته است، ضمن اینکه به تولید محتوا برای کاربرد در رادیو و تلویزیون نیز توجه شده است.
   و در مورد سایر رسانه‌ها چطور؟
ما برای حفظ و تقویت زبان فارسی مسوول هستیم. در هر جایی که هستیم باید دغدغه زبان ملی را داشته باشیم. فردی که دغدغه زبان فارسی دارد، به دنبال افزایش دانش زبانی خود است. البته رسانه‌ها در کمک به ایجاد دغدغه زبانی موثر هستند. نتایج پژوهش‌ها از یک دهه قبل نشان می‌دهد که میزان تعلق خاطر نسل جوان به زبان ملی کم شده است، بنابراین باید برای آن چاره‌جویی کرد.